II. TNW W LATACH 1918 - 1939

Na dorocznym posiedzeniu TNW w dniu 25 listopada 1918 r. Sekretarz Generalny Marian Jakowski tak określił stan organizacyjny Towarzystwa i jego oczekiwania na przyszłość: "Prawie wszyscy nasi członkowie, odcięci w latach ubiegłych od Warszawy, wrócili już do kraju, czynność pracowni i gabinetów dawniejszych i nowo powstałych jest bardzo ożywiona [...] Oby tylko warunki materialne pozwoliły nam tak rozwijać nasze czynności, jak mamy zamiar i siły po temu – mamy nadzieję, że Towarzystwo nasze będzie kroczyć dalej po drodze rozwoju, a nawet szybciej i owocniej niż dotąd kroczyło”¹³ .

Nadzieja ta miała się ostatecznie ziścić, jednak droga prowadząca w kierunku jej realizacji okazała się trudna i pełna wyrzeczeń.

W końcu 1918 r., pomimo powrotu wszystkich prawie członków, sytuacja kadrowa Towarzystwa zdecydowanie się pogorszyła. Wielu z nich bowiem odeszło do nowo powstających instytucji. Członkowie TNW objęli ponad 20% etatów profesorskich w uczelniach warszawskich (na Uniwersytecie Warszawskim stanowili większość wśród profesorów), obejmowali również stanowiska kierowników archiwów, bibliotek i różnych innych instytucji państwowych. Część z tych instytucji zawdzięczała im swoje powstanie, a niektóre były organizacyjnym rozwinięciem pracowni Towarzystwa (np. Państwowy Instytut Meteorologiczny lub Państwowy Zakład Higieny). Według obliczeń Marcelego Handelsmana w 1918 r. w Towarzystwie czynnie pracowało około 100 członków miejscowych. Spośród nich 70 pochłonęły rychło inne zajęcia. "Dostarczając państwu w ten sposób wykwalifikowanych, przez siebie wyszkolonych albo u siebie wydoskonalonych fachowców naukowych do wszystkich prawie działów życia, Towarzystwo Naukowe pozbawione zostało w całości lub w znacznej części swej energii dotychczasowej i z konieczności musiało ulec chwilowemu zawieszeniu swego rozwoju"¹⁴ . Dopiero około 1928 r. sytuacja kadrowa TNW uległa normalizacji.

Drugim, już nie czasowym, lecz stałym czynnikiem utrudniającym i opóźniającym przeprowadzane prace był zły stan funduszów Towarzystwa. Praktycznie przez cały okres międzywojenny TNW musiało się borykać z brakiem środków na prowadzoną działalność. Jedynie w latach 1926–1928 i 1936–1939, w związku z poprawą koniunktury gospodarczej, stan finansów Towarzystwa ulegał pewnej poprawie.

Po 1918 r. nastąpiła dewaluacja funduszów TNW, jednocześnie miała miejsce zmiana głównego mecenasa Towarzystwa. Miejsce mecenatu społecznego, który w okresie zaborów był główną podporą działalności, zajął mecenat państwowy i różnych instytucji samorządu terytorialnego. Ofiary społeczeństwa, nawet zwiększające się na apel Towarzystwa w okresie kryzysu, miały już znaczenie drugorzędne. TNW zostało ostatecznie uzależnione finansowo od subwencji państwowych (głównie od dotacji MWRiOP, a później Funduszu Kultury Narodowej) i w przypadku złej sytuacji finansowej państwa, wraz z innymi instytucjami naukowymi padało często ofiarą cięć budżetowych, dotykających zazwyczaj w pierwszej kolejności funduszy przeznaczonych na naukę i kulturę.

Pomyślnym natomiast, a zarazem spektakularnym wydarzeniem w pierwszych latach międzywojennych dziejów TNW stało się przyznanie Towarzystwu Pałacu Staszica – dawnej siedziby Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Stało się tak na skutek uchwały sejmowej z 26 lipca 1919 r., wzywającej rząd do tego kroku. Było to oficjalne uznanie TNW za spadkobiercę tradycji Towarzystwa Przyjaciół Nauk. 21 maja 1924 r. Rada Ministrów upoważniła Ministra Robót Publicznych do zawarcia z TNW umowy, zgodnie z którą wydzierżawiono Towarzystwu Pałac na lat 36, za symboliczną opłatą l złotego rocznie.

Przedtem jeszcze, bo w marcu 1924 r., doszło do próby odebrania Pałacu Towarzystwu i przekazania go zasłużonej na polu popierania nauki Kasie im. Mianowskiego. Inicjatorami starań w tym kierunku byli Dyrektor Departamentu Nauki MWRiOP, znany organizator nauki i działacz oświatowy Stanisław Michalski oraz Prezes Kasy im. Mianowskiego Karol Lutostański.

Ostatecznie wygrało Towarzystwo, powołując się na wspomnianą uchwałę Sejmu z 26 lipca 1919 r. Cała ta sprawa pozostawiła jednak urazę i żal po obu stronach zaistniałego konfliktu. Prestiżowy sukces, jakim było uznanie TNW za kontynuatora prac Towarzystwa Przyjaciół Nauk, nie szedł w parze z sukcesem materialnym. Odbudowa i utrzymanie Pałacu wymagały bowiem pokaźnych sum, których państwo nie było w stanie zapewnić. Towarzystwo stale ze swoich skromnych funduszów do Pałacu dokładało, a remonty wnętrza, na skutek niedużych kwot przeznaczanych na ten cel, ciągnęły się aż do wybuchu wojny w 1939 r.¹⁵

Od samego początku w TNW zmierzano do przekształcenia Towarzystwa w instytucję przede wszystkim badawczą. Główni promotorzy tej idei– Teodor Dunin, a po jego śmierci w 1908 r. Zdzisław Dmochowski – postulowali organizację pracy badawczej opartą na szeregu instytutów. Tworzono mniejsze placówki badań – pracownie, a w 1911 r. uchwalono, na wniosek Sekretarza TNW Franciszka Pułaskiego, założenie Instytutu Biologicznego im. Marcelego Nenckiego.

Dopiero jednak w 1919 r. zaistniały warunki do realizacji tej uchwały (przede wszystkim pozyskanie stałych subwencji na ten cel ze strony MWRiOP). Brak środków był główną przyczyną, że z projektowanych jeszcze instytutów, fizyko-chemicznego, antropologiczno-etnologicznego, astronomicznego, fizjograficznego i matematycznego powstał jedynie w 1921 r., dzięki wysiłkom Kazimierza Stołyhwy, Instytut Nauk Antropologicznych.

Starając się rozbudować sieć placówek badawczych TNW nie rezygnowało z tradycyjnych form pracy towarzystw naukowych – referatów na posiedzeniach Wydziałów, prac w komisjach oraz z działalności wydawniczej. Zrezygnowano natomiast z zasadniczej onegdaj formy pracy towarzystw, a mianowicie z ogłaszania konkursów na prace naukowe. Na ogłoszone jeszcze przed wojną trzy konkursy nie wpłynęła bowiem ani jedna praca. W okresie międzywojennym poczęto natomiast przyznawać nagrody (aczkolwiek sporadycznie) za prace pojawiające się spontanicznie. Odzyskanie niepodległości i związane z tym zmiany w warunkach funkcjonowania Towarzystwa wywołały potrzebę zmiany starego (z 1911 r.) statutu TNW. Nad projektem nowego pracowano już od 1920 r. Uchwalono go na Zebraniu Ogólnym w dniu 19 czerwca 1922 r. Nie wnosił on żadnych zasadniczych zmian, a jedynie niezbędne poprawki i uzupełnienia.

Towarzystwo, jak dawniej, składało się z dwóch kategorii członków: honorowych i czynnych, którą to nazwą obdarzono dawną kategorię członków rzeczywistych. Ci zaś, i to była jedyna zmiana, dzielili się na członków czynnych miejscowych i czynnych zamiejscowych. Statut, podobnie jak dawniej, nie ograniczał liczby miejsc na Wydziałach. Tak, jak przed wojną miały istnieć trzy Wydziały: Językoznawstwa i Literatury, Nauk Historycznych, Społecznych, Filozoficznych i Antropologicznych oraz Nauk Matematycznych i Przyrodniczych. Przy Wydziałach przewidywano powołanie komisji oraz zakładów i instytutów badawczych, ale ramy ich działalności zostały zaledwie naszkicowane.

Prawdziwą reformę Towarzystwa zapoczątkowała dopiero Komisja Rewizyjno-Reoriganizacyjna, powołana na wniosek Zarządu przez Zgromadzenie Ogólne dnia 22 listopada 1924 r. W jej skład weszli: Karol Lutostański (przewodniczący), Czesław Białobrzeski, Stanisław Dzierzgowski, Józef Morozewicz i Wiktor Porzeziński. Pierwszym zadaniem Komisji było zapoznanie się z administracją i gospodarką Towarzystwa oraz doprowadzenie ich do właściwego stanu. Drugim zadaniem było opracowanie reformy organizacji wewnętrznej Towarzystwa.

Komisja zdała sprawę ze swych czynności na Zebraniu Ogólnym w dniu 14 listopada 1925 r. Obok proponowanych usprawnień administracyjnych przedstawiła także wnioski dotyczące zmian w organizacji i działalności Towarzystwa.

Najistotniejsze punkty opracowanego przez Komisję nowego statutu TNW, mającego podnieść jego naukowe znaczenie, to: proponowany wysoki cenzus wymagany od członków Towarzystwa, ograniczenie ich liczby w poszczególnych Wydziałach oraz, w związku z wzrostem znaczenia nauk matematyczno-przyrodniczych, powołanie IV Wydziału. Towarzystwo miało się składać z czterech Wydziałów, z których dwa – III (matematyka, fizyka, chemia) i IV (nauki biologiczne) miały być wydziałami nauk ścisłych.

Komisja wystąpiła także o równy podział funduszów pomiędzy wszystkie Wydziały (poza legatami przeznaczonymi specjalnie dla danego wydziału) oraz o unormowanie stosunku zakładów badawczych do Towarzystwa w taki sposób, aby możliwy był ściślejszy lub bardziej luźny ich związek z TNW (także finansowy, o co najbardziej chodziło). W pierwszym przypadku byłyby to zakłady własne, w drugim – subwencjonowane. Przy każdym z zakładów powstałaby rada naukowa oceniająca działalność danego zakładu.

Projekt statutu opracowany został przez Komisję Rewizyjno-Reorganizacyjną na podstawie ankiety rozesłanej wśród członków Towarzystwa. Wielu z nich przeciwnych było proponowanej weryfikacji, na podstawie której jedynie członkowie TNW będący jednocześnie członkami Polskiej Akademii Umiejętności mieli zostać pierwszymi członkami czynnymi Towarzystwa. To był główny powód, dla którego projekt statutu nie uzyskał na Zebraniu Ogólnym w grudniu 1925 r. wymaganej większości głosów (2/3). Zmiana statutu nastąpiła dopiero na Zebraniu Ogólnym 18 czerwca 1928 r., po uprzedniej akcji przeprowadzonej przez zwolenników reform. Zgodnie z nowym statutem, opartym na projekcie Komisji Rewizyjno-Reorganizacyjnej, w skład Towarzystwa wchodzili członkowie zwyczajni (miejscowi i zamiejscowi) oraz korespondenci. Członków zwyczajnych miejscowych, członków zwyczajnych zamiejscowych oraz członków korespondentów mogło być najwyżej po 20 w każdym Wydziale. Do pierwszych członków zwyczajnych zaliczono dotychczasowych członków czynnych, będących jednocześnie członkami PAU lub profesorami państwowych wyższych uczelni. Pozostałych zaliczono do kategorii członków nadzwyczajnych, której to kategorii postanowiono nie odnawiać. Wszyscy członkowie TNW mieli jednakowe prawa i obowiązki, ale tylko członkowie zwyczajni decydowali o podstawowych problemach Towarzystwa, biorąc udział w Zebraniach Ogólnych Administracyjnych TNW oraz w zebraniach administracyjnych swojego Wydziału. Tylko oni mieli także czynne prawo wyborcze.

Wprowadzenie numerus clausus w przyjmowaniu członków i innych zmian zmierzających do podniesienia naukowego znaczenia Towarzystwa nie było czymś wyjątkowym w życiu najważniejszych ówcześnie polskich towarzystw naukowych. Podobne innowacje, określane mianem "akademizacja”, wprowadziły już wcześniej Towarzystwo Naukowe we Lwowie i Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (w tym drugim przypadku zmiany nie szły jednak aż tak daleko). Zamknięty charakter miała Polska Akademia Umiejętności oraz powstałe w 1920 r. w Warszawie Akademia Nauk Technicznych i Akademia Nauk Lekarskich.

Nowy statut akceptował, zgodnie z postulatami Komisji Rewizyjno-Reorganizacyjnej, utworzenie Wydziału III Nauk Matematyczno-Fizycznych i IV Nauk Biologicznych oraz dzielił pracownie Towarzystwa na własne i subwencjonowane.

Statut uchwalony w 1928 r. przechodził następnie liczne uzupełnienia. Najistotniejszych dokonano w 1930 r., kiedy to rozszerzono Towarzystwo o Wydział V Nauk Technicznych. Formalnym zamknięciem procesu reform był statut, uchwalony 24 listopada 1934 r., który obowiązywał aż do roku 1950.

Jednym z ważniejszych wniosków Komisji Rewizyjno-Reorganizacyjnej z 1925 r. był postulat zmiany założeń, którymi kierowało się Towarzystwo w swej dotychczasowej działalności. Do tej pory czyniono wszystko, by utrzymać pracownie TNW i na ich podstawie tworzyć instytuty. W sytuacji gdy brakowało pieniędzy, traciły na tym inne dziedziny aktywności Towarzystwa, przede wszystkim wydawnictwa (w 1924 r. wydano jedynie 5 arkuszy druku). Na sprawę tę już w 1924 zwróciło uwagę trzech członków TNW (Kazimierz Białaszewicz, Edward Loth i Jan Tur) podkreślając "że TNW w czasach ostatnich bardzo mało drukuje, gdyż wszystkie środki rozporządzalne są przeznaczane na potrzeby zakładów badawczych, na czym cierpi strona wydawnicza TNW i Wydziały przestają funkcjonować należycie"¹⁶ . Obecnie Komisja Rewizyjno-Reorganizacyjna wypowiadając się w podobnym duchu uwypukliła różnicę w warunkach działalności Towarzystwa przed wojną, gdy pracownie TNW w Warszawie należały do niewielu dostępnych dla polskich badaczy pracowni – i po wojnie – gdy powstały liczne laboratoria w szkołach wyższych, a także przy różnych instytucjach państwowych i przemysłowych. Uznano, że w tych warunkach nie należy walczyć o utrzymanie każdej z istniejących pracowni (zwłaszcza gdy nie spełniały one wysokich, wymagań naukowych), nie powinno się także zakładać nowych, gdy nie można im zapewnić odpowiedniej obsady i środków finansowych. Należy natomiast przeznaczyć określoną część budżetu na wydawnictwa.

Wnioski Komisji dotyczące rezygnacji z dawnych założeń i weryfikacji pracowni badawczych w aspekcie ich przydatności naukowej i możliwości finansowego utrzymania zostały, podobnie jak wnioski statutowe, zaakceptowane. W wyniku weryfikacji zlikwidowano Gabinet Botaniczny i Gabinet Nauk Ekonomicznych, Biuro Atlasu Gleboznawczego, Pracownię Serologiczną i Pracownię Zoologiczną. W 1928 r. uchwalono też nowy statut Instytutu Biologii im. M. Nenckiego, nadając mu osobowość prawną, a więc możliwość posiadania, nabywania i zbywania wszelakiego rodzaju walorów oraz otrzymywania darowizn i zapisów testamentowych. W TNW oczekiwano ,,że już wkrótce za przykładem Instytutu im. Nenckiego pójdą inne pracownie, zdejmujące stopniowo troskę o ich egzystencję z Zarządu Głównego, co znów temu ostatniemu pozwoli na intensywniejsze rozwinięcie działalności na polu akademickim [...]”¹⁷ .

Reorganizacja i lepsza sytuacja finansowa, w jakiej TNW znalazło się w latach 1926–1928, miały swe pozytywne odbicie w działalności Towarzystwa, zwłaszcza w działalności wydawniczej. W 1927 r. wydano 111, w 1928 r. 127, a w roku 1929 już 246 arkuszy druku.

Nowy statut, jak się okazało, nie zadowolił wszystkich członków TNW. Już w listopadzie 1929 r. grupa członków złożyła do Zarządu Towarzystwa wniosek w sprawie zmian w niedawno uchwalonym statucie. Proponowane zmiany zmierzały do przekształcenia TNW w centrum organizujące naukę w Warszawie i regionie warszawskim oraz do przyłączenia istniejących w Warszawie innych, specjalistycznych towarzystw akademickich (Akademia Nauk Lekarskich i Akademia Nauk Technicznych). Wiązało się to z przemianowaniem Towarzystwa w Akademię.

Inna grupa członków wystąpiła natomiast z projektem doprowadzenia do organizacyjnej współpracy wszystkich towarzystw akademickich w Polsce.

W omawianym okresie nie istniał jakiś centralny ośrodek koordynujący wysiłek środowiska naukowego w skali całego kraju. Jedynie w niewielkim stopniu rolę taką spełniała PAU. Do współpracy między uczonymi z różnych regionów kraju dochodziło zwłaszcza w obrębie zorganizowanych przez PAU komitetów narodowych poszczególnych unii międzynarodowych. Niekiedy dochodziło także do porozumienia pomiędzy akademickimi towarzystwami naukowymi w szczególnie istotnych przedsięwzięciach, np. przy opracowywaniu Atlasu Historycznego. Te i inne próby koordynacji, wychodzące z towarzystw naukowych i szkół wyższych, miały jednak charakter wycinkowy i nie ogarniały całości badań nawet w jednej dziedzinie wiedzy; również władze państwowe ograniczały się do ogólnego nadzoru, nie próbują ingerować w organizacyjne problemy nauki polskiej. Potrzeba wspólnych narad i porozumień powodowana była nie tylko względami natury organizacyjno-naukowej, lecz również koniecznością stworzenia skonsolidowanego nacisku na władze państwowe, decydujące o subwencjach na rzecz nauki. Ponadto niektórzy uczeni coraz bardziej zaczęli zdawać sobie sprawę z korzyści, jakie przyniosłoby szersze wykorzystanie badań naukowych na potrzeby państwa (głównym przedstawicielem tej grupy uczonych był Wojciech Świętosławski). Także w tym przypadku konieczne było istnienie jakiegoś ośrodka sterującego nauką zgodnie z zapotrzebowaniem różnych dziedzin gospodarki narodowej.

Z tych właśnie założeń wychodziło grono członków TNW, zmierzających do ściślejszego organizacyjnego współdziałania najważniejszych polskich towarzystw naukowych.

Pomimo że między tym projektem a postulatami przekształcenia TNW w Akademię (motywowanymi znaczeniem Warszawy jako największego ośrodka nauki w Polsce) nie zachodziła logiczna sprzeczność, doszło do podziału w środowisku naukowym na zwolenników i przeciwników każdej z dwóch koncepcji. Wyróżnikiem stał się stosunek do

PAU, która w projekcie przekształcenia TNW w Akademią widziała zagrożenie dla swojej pozycji naczelnej instytucji naukowej w kraju.

Projekt przekształcenia TNW w Akademią Nauk nie uzyskał akceptacji na walnym zebraniu Towarzystwa w dniu 21 listopada 1929 r. Nie było to jednak zamknięcie całej sprawy. Sukcesem zwolenników tej koncepcji stała się uchwała z 18 marca 1930 x. powołująca w TNW V Wydział Nauk technicznych i trzy Sekcje: Nauk lekarskich i Nauk rolniczych oraz Nauk prawniczych i ekonomicznych.

Spór między zwolennikami d przeciwnikami koncepcji "drugiej Akademii” wywoływał nadal szerokie reperkusje w całym polskim środowisku naukowym, zwłaszcza w związanym z PAU środowisku krakowskim. Ich sprzeciw wobec projektu poparli na zebraniu w czerwcu 1930 r. lwowscy członkowie PAU, wypowiadając się także przeciw możliwości przeniesienia PAU do Warszawy (bo i taką ewentualność rozważano). Z kontrakcją wystąpiła też sama PAU. Jej Sekretarz Generalny rozpoczął nakłamanie lwowskich członków TNW, aby przy poparciu sprzyjających członków warszawskich nie dopuścili do uchwały przekształcającej TNW w Akademię. Także z inicjatywy PAU grono 61 naukowców polskich przesłało do Zarządu TNW (11 listopada 1930 r.) list postulujący odłożenie głosowania wniosku o przekształcenie TNW aż do uprzedniego zwołania zjazdu PAU, Towarzystwa Naukowego we Lwowie, Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz Wileńskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W liście tym stwierdzali, że utworzenie drugiej Akademii Nauk nie jest wyłączną sprawą TNW. "Jest to krok, mogący zaważyć na całości rozwoju nauki w Polsce i mający również znaczenie ogólnospołeczne, gdyż mógłby świadczyć o tym, że uczeni w Polsce odrodzonej i zjednoczonej nie mogli zjednoczyć swoich wysiłków w jednej ogólnopolskiej reprezentacji naukowej”¹⁸ .

Dalsza akcja przeciwników "drugiej Akademii” doprowadziła do podjęcia uchwał przez Towarzystwo Naukowe we Lwowie oraz przez Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, wypowiadających się przeciwko przemianowaniu TNW na Akademię.

Jednocześnie Zarząd PAU wystąpił z propozycjami ułatwiającymi ewentualne porozumienie z Towarzystwem (utworzenie drugiego stanowiska wiceprezesa PAU, z których jeden musiał być z Warszawy, powołanie obok dyrektorów Wydziałów także wicedyrektorów, z których jeden mógł być spoza Krakowa, zwoływanie posiedzeń Wydziałów poza Krakowem).

Ostatecznie zwyciężyła w TNW druga koncepcja, opierająca się na doświadczeniu wielu wspólnych przedsięwzięć podjętych przez Towarzystwo wspólnie z innymi ośrodkami nauki. Zebranie Ogólne TNW zleciło Zarządowi w dniu 12 grudnia 1930 r. podjęcie w porozumieniu z PAU inicjatywy reorganizacji nauki w Polsce poprzez zwołanie narady reprezentantów polskich towarzystw naukowych. 19 marca 1931 r. doprowadzono do takiej narady pod przewodnictwem prezesa PAU, prof. Kazimierza Kostaneckiego. Delegaci TNW (sekretarz generalny prof. E. Loth i prof. prof. Tadeusz Brzeski i Witold Brondewski) zaproponowali na niej, aby dla koordynacji prac towarzystw o charakterze akademickim utworzyć federację (PAU, Akademia Nauk Technicznych, TNW i TN we Lwowie), w której PAU byłaby prima inter pares. Federacja miałaby reprezentować naukę polską za granicą, eliminować zdarzające się współzawodnictwo w uzyskiwaniu funduszy, regulować stosunek do niezależnych lub częściowo zależnych instytutów badawczych, organizować wyjazdy uczonych i wydawnictwa naukowe. Projektodawcy z TNW uważali, że ścisła koordynacja umożliwi również finansowe wspieranie przez Akademię innych towarzystw naukowych w pracach podejmowanych zbiorowo oraz wpłynie na usunięcie tarć osobistych między uczonymi.

Postulaty delegatów TNW spotkały się ze zróżnicowanym przyjęciem. Obok poparcia, także z zastrzeżeniami. Dalsza dyskusja doprowadziła do uznania za celowe powołania komitetu przygotowawczego, który miałby opracować projekt powołania organu porozumiewawczego. 5 maja 1931 r. zwołano do Warszawy zebranie delegatów towarzystw akademickich, na którym powołano Komitet Porozumiewawczy czterech towarzystw i zaakceptowano projekt jego statutu. Wypowiedziano się również, w myśl założeń opracowanych przez TNW, za utworzeniem unii naukowych instytucji akademickich (Polska Akademia Umiejętności, Akademia Nauk Technicznych, Towarzystwo Naukowe we Lwowie). Celem unii miało być popieranie i obrona wszelkich interesów nauki polskiej, a w szczególności porozumiewanie się co do podziału pracy, porozumiewanie się co do wykonywania wspólnych przedsięwzięć naukowych, ustalenie stosunku do naukowych instytutów badawczych i form ich poparcia, porozumiewanie się w sprawie reprezentacji nauki polskiej za granicą, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych statutem PAU, porozumiewanie się w sprawach wydawnictw naukowych przeznaczonych dla zagranicy. Organem naczelnym unii miał być Komitet Porozumiewawczy, w którego skład weszli prezesi, sekretarze generalni lub ich zastępcy czterech zrzeszonych towarzystw.

Późniejsze ustalenia, przede wszystkim między PAU i TNW, doprowadziły do wycofania nazwy unia i uznania Komitetu Porozumiewawczego za organ w ówczesnej sytuacji wystarczający.

Komitet już w 1931 r. podjął zdecydowane działania wobec władz państwowych, które przewidziały w budżecie MWRiOP na rok 1932/1933 tak niskie sumy dla instytucji naukowych, że uniemożliwiały prowadzenie dotychczasowych prac badawczych. Na pierwszym zebraniu Komitetu Porozumiewawczego w dniu 28 listopada 1931 r. omówiono materiały dotyczące finansowania towarzystw akademickich, które wręczono następnie podczas uroczystej audiencji prezydentowi RP oraz ministrowi WRiOP. Opracowano następnie szczegółowy wykaz potrzebnych subwencji dla PAU, ANT i TN we Lwowie, przewidując złożenie specjalnego memoriału w sprawie dotacji dla TNW. W następnym okresie Komitet wielokrotnie interweniował w Sejmie, w MWRiOP i u premiera, starając się wzmocnić sytuację finansowo-organizacyjną wszystkich czterech towarzystw. Interwencje te nie dawały jednak poważniejszych rezultatów na skutek trudnej sytuacji gospodarczej kraju. Najskuteczniejsze wystąpienie Komitetu miało miejsce w 1935 roku, kiedy to preliminowano na instytucje i wydawnictwa naukowe o 40% mniej niż w roku poprzednim.

Wspólne wystąpienie czterech towarzystw akademickich doprowadziło do uzyskania dotacji nadzwyczajnej, z której 60 000 zł przypadło Towarzystwu Naukowemu Warszawskiemu. Komitet zajmował także stanowisko względem innych, dotyczących środowiska naukowego posunięć rządowych. M.in. w 1933 r. wystąpił z protestem wobec przygotowywanej ustawy o szkołach akademickich. Głównym osiągnięciem Komitetu Porozumiewawczego było powołanie Rady Nauk Ścisłych i Stosowanych oraz Komitetów Naukowych, złożonych z przedstawicieli ośrodków badawczych w poszczególnych dziedzinach nauk ścisłych i stosowanych. Zadaniem RNŚiS, w skład której wszedł Komitet Porozumiewawczy oraz przewodniczący i sekretarze poszczególnych Komitetów Naukowych, było zwrócenie wnikliwej uwagi na rozwój wszystkich dziedzin nauk ścisłych i stosowanych. Za pośrednictwem Komitetów miała ona informować świat nauki o dorobku polskich badaczy w poszczególnych dziedzinach oraz wydawać opinie we wszystkich sprawach związanych z organizacją i rozwojem nauk ścisłych i stosowanych, służyć fachową pomocą we wszystkich zagadnieniach związanych z potrzebami państwa w zakresie rozwoju nauki lub jej zastosowania, uzgadniać wnioski przedstawione przez poszczególne Komitety i zwoływać w miarę potrzeby zjazdy członków należących do dwóch lub więcej Komitetów Naukowych w celu podjęcia wspólnych prac. Rada Nauk Ścisłych i Stosowanych była pomyślana jako organ nadrzędny, koordynujący pracę powołanyh Komitetów.

Pierwsze posiedzenie Rady odbyło się 29 listopada 1936 r. w Sali Kolumnowej Pałacu Staszica, a więc prawie w dniu święta TNW
i w jego siedzibie. Można to uznać za fakt znamienny, zwłaszcza gdy dodamy, że Towarzystwo wzięło bardzo aktywny udział w pracach Rady. Krótka niestety działalność tej pierwszej w Polsce organizacji obejmującej nauki ścisłe i stosowane była bardzo owocna
aż do wybuchu wojny 1939 r. Dotyczyła głównie związanych z rozwojem nauki potrzeb szkół akademickich oraz spraw instytutów badawczych.

Wojna przerwała także dobrze rozwijającą się działalność Komitetu Porozumiewawczego czterech towarzystw akademickich. Zamknięty został w ten sposób pewien etap w organizacyjnym rozwoju nauki polskiej, którego głównym inspiratorem, a następnie realizatorem
było Towarzystwo Naukowe Warszawskie.

Nowy kształt organizacyjny nauki w Polsce został osiągnięty początkowo drogą rywalizacji TNW z PAU, a następnie w ścisłym współdziałaniu obu najważniejszych instytucji naukowych w kraju. Tak o tym mówił prezes PAU K. Kostanecki w dniu 25 listopada 1932 r. w Pałacu Staszica, na uroczystym zebraniu Towarzystwa, które obchodziło wówczas dwudziestą piątą rocznicę swego założenia: "Jesteśmy współzawodnikami, ale we współzawodnictwie tym nie ma miejsca ani na zazdrość, ani na zawiść, każdy postęp, rozwój i osiągnięte wyniki odzywają się radosnym echem w bratniej instytucji, jest to współzawodnictwo najszlachetniejsze, bo przyświeca mu dążność do pomnożenia wspólnego nam skarbu, rozwoju nauki polskiej, która utrwala podwaliny bytu narodowego. Ta dążność podyktowała nam w ostatnich latach zjednoczenie się z innymi towarzystwami i instytucjami naukowymi, aby przez wspólne działanie podołać brzemieniu odpowiedzialności w dążeniu do ożywienia i zapewnienia postępu nauki polskiej”¹⁹ .

W TNW i w PAU doceniano znaczenie obopólnych kontaktów i współpracy. Wyrazem tego była z jednej strony uchwała Zarządu Towarzystwa z 31 maja 1920 r., umożliwiająca w szybkim tempie przeprowadzenie wyboru członków PAU zamieszkałych w Warszawie na członków TNW, a z drugiej strony prawie jednoczesne mianowanie przez PAU delegatami Akademii w Warszawie prof. prof. Jana Kochanowskiego, aktualnego prezesa TNW (był nim w latach 1918–1925), i jego następcy na tym stanowisku Kazimierza Żorawskiego (był prezesem TNW w latach 1925–1931).

Współpraca organizacyjna i merytoryczna TNW z PAU, a także z innymi akademickimi towarzystwami naukowymi miała miejsce w polskich komitetach poszczególnych międzynarodowych unii naukowych, a następnie w Komitecie Porozumiewawczym, Radzie Nauk Ścisłych i Stosowanych oraz w takich instytucjach popierania nauki, jak Kasa im. Mianowskiego lub Fundusz Kultury Narodowej im. Józefa Piłsudskiego, gdzie towarzystwa te delegowały swoich przedstawicieli. Bliskie związki łączyły TNW zwłaszcza z Akademią Nauk Technicznych, z którą wspólne posiedzenia odbywał Wydział V. Przedstawiciele TNW byli oczywiście obecni w radach naukowych różnych instytucji, brali udział w corocznych zjazdach polskich towarzystw i innych ośrodków naukowych.

Wspólne przedsięwzięcia łączyły poszczególne placówki TNW z ich odpowiednikami w innych instytucjach naukowych. Szczególnie bliskie, z natury rzeczy, były związki komisji i pracowni Towarzystwa z poszczególnymi zakładami i seminariami Uniwersytetu Warszawskiego, które często prowadzili ci sami uczeni, przeważnie profesorowie UW.

Sosunki TNW z zagranicą obejmowały przede wszystkim udział w międzynarodowych kongresach i zjazdach oraz wymianę wydawnictw. W 1926 r. TNW prowadziło wymianę z 315 zagranicznymi (i 144 polskimi) instytucjami naukowymi, w tym z 33 akademiami, 26 uniwersytetami, 40 bibliotekami, 23 muzeami, 101 towarzystwami naukowymi i 28 instytucjami wydawniczymi. W 1937 r. wymianę wydawnictw prowadzono już z 858 instytucjami, w tym z 167 krajowymi i 691 zagranicznymi.

W skład członków Towarzystwa (w 1918 r. liczba członków wynosiła 137 rzeczywistych i 11 honorowych, a w 1937 r. – 279, w tym 194 zwyczajnych, 70 korespondentów i 15 nadzwyczajnych) weszła z czasem pokaźna grupa uczonych zagranicznych, wzmacniając powiązania TNW z ogniskami badań naukowych na całym świecie. Istniała także wymiana uczonych. Członkowie i pracownicy TNW wyjeżdżali do zagranicznych ośrodków badawczych. W placówkach TNW pracowali przyjezdni uczeni zagraniczni, czasami wygłaszając na posiedzeniach poszczególnych Wydziałów referaty na temat swojej dziedziny badań. Ponadto TNW współpracowało z mającym siedzibę w Pałacu Staszica Instytutem Francuskim w organizowaniu odczytów przedstawicieli nauki francuskiej.

W 1918 r. Towarzystwo składało się z trzech, od 1928 r. z czterech, a od 1930 r. z pięciu Wydziałów obejmujących poszczególne działy wiedzy. Przy Wydziałach istniały sekcje i komisje oraz pracownie i gabinety, w których odbywała się właściwa praca badawcza w Towarzystwie.

Ich liczba ulegała zmianom, co było powodowane przede wszystkim trudnościami finansowymi, organizacyjnymi (np. odejście kierownika placówki) oraz faktem tworzenia poza Towarzystwem ośrodków dublujących działalność pracowni TNW. Pewną rolę odegrały, omówione już, wskazania Komisji Rewizyjno-Reorganizacyjnej, zaakceptowane przez Zgromadzenie Ogólne i obowiązujące Zarząd Towarzystwa. Powstało jednak także kilka nowych placówek badawczych, działających stabilnie i nieprzerwanie aż do wybuchu wojny w 1939 r.

Obecnie omówimy pokrótce działalność wszystkich aktywniej pracujących placówek TNW według ich przynależności do poszczególnych Wydziałów, reprezentujących odnośne działy nauki.

Wydziałowi Językoznawstwa i historii literatury od 1916 r. przewodniczył Adam Antoni Kryński, od 1925 r. Bronisław Gubrynowicz, od 1933 r. Józef Ujejski i od 1937 r. Stanisław Wędkiewicz. Przy Wydziale działała Komisja Językowa pod przewodem Kryńskiego, a następnie Stanisława Szobera, i Komisja do badań nad historią literatury i oświaty, której przewodniczącym był Gabriel Korbut. Zebrania Wydziału i obu Komisji stanowiły główne forum wygłaszania referatów z zakresu językoznawstwa i historii literatury. Swoje prace przedstawiali tam tak wybitni uczeni, jak wspomniani powyżej Kryński, Szober, Ujejski, Korbut, a także Witold Taszycki, Zenon Klemensiewicz, Zygmunt Szweykowski, Witold Doroszewski, Wacław Borowy i wielu innych.

Przy wydziale istniał Gabinet Filologiczny, którego twórcą i kierownikiem był Gabriel Korbut. Stale uzupełniany, dzięki darom i zakupom, księgozbiór Gabinetu stał się warsztatem pracy dla sporej grupy badaczy literatury i językoznawców oraz dla studentów UW (w 1930 r. dzienna frekwencja wnosiła około 10 osób).

Już w 1918 r. Korbut rozpoczął przygotowania do wydawania "Biblioteki pisarzy polskich XVIII i pierwszej ćwierci XIX wieku”. Współpracy w tym wydawnictwie podjął się cały szereg literaturoznawców m.in.: Ignacy Chrzanowski, Ludwik Bernacki, Wacław Borowy, Zygmunt Szweykowski i Bronisław Gubrynowicz. Brak funduszów sprawił, że całe wydawnictwo stanęło pod znakiem zapytania. Z pomocą wystąpił wtedy Fundusz Kultury Narodowej. Z jego zasiłku wydano w 1934 r. dwa pierwsze tomy "Biblioteki” obejmujące Pisma estetyczno-krytyczne Kazimierza Brodzińskiego, a w 1936 r. Pisma zebrane Tymona Zaborowskiego. Sam Korbut przygotował do druku drugie wydanie swego fundamentalnego dzieła bibliograficznego Literatura polska od początków do wojny światowej (wyd. 2, t. l–4, 1929–1930) oraz kilka prac mniejszych.

Rozrost księgozbioru, zwłaszcza po włączeniu doń biblioteki po Bronisławie Chlebowskim, sprawił, że Korbut zmuszony został do szukania dla Gabinetu jakiegoś większego pomieszczenia (do tej pory mieścił się w niedużym lokum na II piętrze Pałacu Staszica). Uzyskał je od Biblioteki Narodowej, która odczuwała brak pracowni polonistycznej. Biblioteka przeznaczyła dla Gabinetu dwa pokoje w Pałacu Potockich i przejęła jego księgozbiór jako depozyt. Po śmierci Korbuta, który zmarł w trakcie przeprowadzki (1936 r.), Zarząd TNW powierzył opiekę nad Gabinetem Julianowi Krzyżanowskiemu, jako jego kuratorowi. Krzyżanowski, uzyskawszy zasiłek z FKN, przy pomocy ochotników i asystentów zinwentaryzował i skatalogował cały księgozbiór. W 1938 r. liczył on około 4000 pozycji, około 800 książek podręcznych i 3000 odbitek.

Wydziałowi II Nauk Historycznych, Społecznych i Filozoficznych przewodniczyli historycy od 1910 do 1922 r. Jan Karol Kochanowski, a następnie, aż do 1939 r. Marceli Handelsman – historyk nowożytny i mediewista, twórca tzw. nowej szkoły historycznej warszawskiej. Handelsman przewodniczył także istniejącym przy Wydziale: Komisji Historycznej, Komisji Atlasu Historycznego Ziem Polskich, kierował Gabinetem Nauk Historycznych oraz Centralną Biblioteką TNW.

Do innych, bardziej czynnych placówek Wydziału II należała Komisja Bibliograficzna, kierowana przez twórcę i pierwszego dyrektora Biblioteki Narodowej, Stefana Demby (1862–1939), a przede wszystkim Instytut Nauk Antropologicznych i Etnologicznych, który wymaga dłuższego omówienia.

Na posiedzeniach Wydziału II wygłaszali referaty przeważnie historycy, m.in. Franciszek Bujak, Olgierd Górka, Oskar Halecki, Marceli Handelsman, Bohdan Nawroczyński, Władysław Tatarkiewicz, Henryk Elzenberg, oraz młodsi: Stanisław Herbst, Stefan Kieniewicz, Bogdan Suchodolski, Henryk Jabłoński, Marian Małowist i Aleksander Gieysztor.

Komisja Historyczna, pod kierunkiem Handelsmana, a następnie Józefa Siemieńskiego – dyrektora Archiwum Głównego Akt Dawnych, zajęła się opracowywaniem bibliografii historii Polski XX wieku oraz pracami źródłowymi. Z czasem prace bibliograficzne przeniesiono do Gabinetu Nauk Historycznych i powołanej umyślnie w tym celu Komisji Bibliograficznej. Komisja Historyczna kontynuowała natomiast opracowywanie i wydawanie materiałów źródłowych znajdujących się w polskich archiwach i bibliotekach. Wydano m.in. Kodeks mazowiecki i Najdawniejsze księgi sądowe mazowieckie.

Po kilkuletnim zawieszeniu działalności spowodowanym trudnościami finansowymi Komisja rozpoczęła wydawanie swoich "Roczników”, w których drukowano materiały źródłowe i opracowania źródłoznawcze, ze szczególnym uwzględnieniem Mazowsza. Były one często referowane uprzednio na posiedzeniach Komisji. W 1936 r., dzięki zasiłkowi FKN, udało się wznowić po z górą 20 latach wydawanie Diariuszy sejmowych z wieku XVIII, których III tom ukazał się w opracowaniu Władysława Konopczyńskiego.

Brak funduszów bardzo ograniczał także działalność Komisji Atlasu Historycznego Ziem Polskich. Powstała ona na skutek uchwały powziętej przez delegatów Akademii Umiejętności, Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Towarzystwa Naukowego we Lwowie i Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk na konferencji odbytej w Krakowie jeszcze w 1921 r. W pierwszym okresie działalności opracowano metodę i program inwentaryzowania materiałów geograficzno-kartograficzno-historycznych, wyłoniono podkomisje do opracowania poszczególnych zagadnień i przeprowadzono pierwsze kwerendy. Odbywano wtedy przeciętnie co miesiąc zebrania omawiając rezultaty badań. Później tempo prac zdecydowanie osłabło. Do 1939 r. zdołano jedynie opracować mapy

Podlasia (T. Żebrowski) i województwa płockiego w XVI i XVIII wieku (wspólnie z Seminarium Historii Gospodarczo-Społecznej UW, gdzie pod kierunkiem Stanisława Arnolda wykonał je J. Stelmasiak).

Kierowany, podobnie jak obie Komisje, przez Handelsmana Gabinet Nauk Historycznych opierał swą działalność na stale powiększanym księgozbiorze (w 1928 r. 2651 vol.), z którego korzystali polscy i zagraniczni pracownicy nauki oraz studenci historii z UW (w 1928 r. z księgozbioru skorzystało 1296 osób). Głównym zadaniem Gabinetu było opracowanie Bibliografii historii Polski (1815–1914), która miała być kontynuacją Bibliografii Finkla. Prace nad nią pod kierunkiem Handelsmana prowadziło grono jego współpracowników, przede wszystkim Halina Bachulska, Stanisław Herbst i Ryszard Przelaskowski. W 1934 r., po otrzymaniu subwencji z MWRiOP oraz z Fundacji Rockefellera i zatrudnieniu większej liczby osób, prace te uległy przyśpieszeniu. W czerwcu 1939 r. wydano pierwszy zeszyt Bibliografii historii Polski (1815–1914). Równolegle prowadzono prace wstępne w związku z przygotowywanym pod auspicjami Międzynarodowego Komitetu Historycznego wydawnictwem Bibliographie des Mélanges oraz opracowano zarys dziejów rozwoju bibliografii historycznej w Polsce dla "Bulletin des Sciences Historiques". W latach 1922 i 1923 w Gabinecie ześrodkowane były prace Wydziału Wykonawczego Polskiego Komitetu Organizacyjnego Międzynarodowego Zjazdu Historii w Brukseli – przygotowano tu cały materiał referatów do druku w wydawnictwie La Pologne du Congrès International de Bruxelles.

Także głównym celem Komisji Bibliograficznej była kontynuacja bibliografii już kiedyś rozpoczętej. Tym razem szło o dalsze prowadzenie Bibliografii polskiej Karola Estreichera za lata 1901–1925. W 1935 r. zakończono gromadzenie materiału, doprowadzając stan liczbowy kartoteki do 125 383 tytułów. Przygotowania do wydania go drukiem przerwała wojna.

Istniejący przy Wydziale II Instytut Nauk Antropologicznych (a następnie i Etnologicznych) powstał opierając się na Pracowni Antropologicznej, najstarszej pracowni TNW, założonej przez Kazimierza Stołyhwę w 1905 r. przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Pracownia ta, pierwszy na ziemiach polskich i pierwszy w Europie Wschodniej ośrodek zajmujący się antropologią fizyczną, została w 1920 r. przemianowana na Zakład Antropologii TNW, który w 1921 r. rozwinięty został w Instytut Nauk Antropologicznych. Jego przewodniczącym został Kazimierz Stołyhwo, a zastępcą wybitny etnograf i etnolog Stanisław Poniatowski. W skład Instytutu, obok Zakładu Antropologii i Oddziału Archeologii, którymi kierował Stołyhwo, wszedł założony w 1920 r. Zakład Etnologii Poniatowskiego oraz Muzeum Prehistoryczne Erazma Majewskiego.

Stołyhwo kierował Zakładem i całym Instytutem aż do 1935 r., to jest do momentu objęcia katedry na Uniwersytecie Jagiellońskim. Udało mu się w tym czasie przezwyciężyć piętrzące się stale, nieraz ogromne przeszkody natury materialnej. Przechodzące chroniczny kryzys finansowy TNW jedynie w małej części mogło przyjść z pomocą Instytutowi. Niewystarczające były subwencje od instytucji państwowych, samorządowych oraz ofiary społeczne, napływające coraz węższą strugą. W tej sytuacji doszło nawet do tego, że Stołyhwo na pokrycie deficytu musiał zaciągnąć pożyczkę zabezpieczoną na hipotece jego własnej willi. Następny przewodniczący Instytutu – Stanisław Poniatowski, wobec lepszej koniunktury gospodarczej, miał już łatwiejsze zadanie.

Kwestia istnienia lub nieistnienia Instytutu miała znaczenie zarówno w skali nauki polskiej, jak i europejskiej, zwłaszcza że Stołyhwo doprowadził w 1921 r. do uznania Instytutu jako Oddziału Polskiego Międzynarodowego Instytutu Antropologii. Stanowił on od tej chwili reprezentację polskiej antropologii, skupiał wszystkich wybitniejszych polskich antropologów i etnologów jako swych członków krajowych oraz wielu uczonych z innych krajów jako swych członków zagranicznych. Członkami zostali: Benedykt Dybowski, Stanisław Ciszewski, Ludwik Krzywicki i Julian Talko-Hryncewicz. Delegatami do Rady Zarządu Międzynarodowego Instytutu Antropologii: Jan Czekanowski, Józef Kostrzewski, Kazimierz Stołyhwo i Julian Talko-Hryncewicz. Wszyscy członkowie Instytutu zostali zaliczeni do kategorii membres adhérents Międzynarodowego Instytutu Antropologii.

Z prac wykonanych w Zakładzie Antropologii, obok dokonań samego kierownika, takich jak prace nad typami antropologicznymi w Egipcie, badania antropologiczne emigrantów polskich w Brazylii oraz prace z zakresu metodologii antropologii (Stołyhwo jest autorem metody badań typów antropologicznych, zwanej metodą przekrojów korelacyjnych) wymienić należy prowadzone przez Stołyhwę, przy udziale laborantów Zakładu oraz studentów Wydziału Lekarskiego UW, badania antropologiczne na Pomorzu w okolicach Gdyni i Helu (umożliwione dzięki subwencjom MWRiOP oraz Elisabeth Thompson Science Fund z Bostonu), a także badania grup młodzieży w Warszawie i grup chorych w szpitalach warszawskich. W 1921 r. rozkazem ministra spraw wojskowych, Kazimierza Sosnkowskiego, do Zakładu przyłączony został Oddział Indywidualizacji Żołnierza, który we współpracy z istniejącym przy Zakładzie Oddziałem Antropologii Militarnej, kierowanym przez Jana Mydlarskiego, oraz Referatem Antropologicznym Ministerstwa Spraw Wojskowych przeprowadził pod kierunkiem Stołyhwy szeroko zakrojone badania (zbadano w latach 1921–1923 około 80000 osób), mające w zamierzeniu Stołyhwy doprowadzić do opracowania antropologicznego atlasu Polski.

Po objęciu w 1935 r. kierownictwa Zakładu przez Jana Mydlarskiego pracowano wojskowe zdjęcie antropologiczne Polski. Zbadano też pod wzglądem antropologicznym ludność Karpat Wschodnich.

Dużą pomocą w pracy Stołyhwy była jego żona i asystentka, Eugenia Stołyhwo, autorka wielu prac z zakresu antropologii, główna opiekunka Muzeum Antropologicznego, prowadząca sprawy administracji całego Instytutu.

Systematycznie powiększane zbiory istniejącego przy Zakładzie Muzeum Antropologicznego i urządzenia Zakładu były wykorzystywane w zajęciach prowadzonych przez Stołyhwę na Wydziale Lekarskim UW i na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Wolnej Wszechnicy Polskiej.

W kierowanym w latach 1920–1939 przez S. Poniatowskiego Zakładzie Etnologii Instytutu prowadzono badania nad niektórymi zwyczajami i ich związkami z wierzeniami i prawem. W późniejszych latach opracowywano materiały etnograficzne dotyczące Białorusi, pozostawione przez zmarłego pracownika Zakładu, Michała Federowskiego (czym zajmował się głównie Czesław Pietkiewicz). W Zakładzie, obok stałych współpracowników, pracowało dorywczo spore grono pracowników naukowych i studentów UW.

Z kolei Pracownia (a następnie Zakład) Archeologii pod kierunkiem Stefana Krukowskiego prowadził badania terenowe o dużym zasięgu w powiatach: warszawskim, krakowskim, chełmskim, radomskim, kozienickim, kieleckim, pińczowskim, zaleszczyckim i kilku innych, których rezultaty zostały opublikowane w wydawnictwach TNW. Obok kierownika największy udział miał w nich Zygmunt Prószyński, .który zajmował się także m.in. opracowywaniem systematyki paleolitu.

Oddzielną placówką, jedynie luźno związaną z Instytutem, było Muzeum Archeologiczne im. Erazma Majewskiego, które zresztą w 1933 r. oddzieliło się od Instytutu. Powstało ono jeszcze w 1899 r. na podstawie kolekcji swego twórcy – archeologa i etnografa – E. Majewskiego. Po długich perypetiach związanych ze znalezieniem odpowiedniego pomieszczenia dla zbiorów Majewski przekazał je w 1921 r. TNW, pozostając do swej śmierci w 1922 r. dyrektorem Muzeum, które mieściło się na III piętrze Pałacu Staszica. Trwający stale remont Pałacu uniemożliwiał udostępnienie zbiorów szerszej publiczności. Dopiero po ośmiu latach nowy dyrektor Muzeum, Włodzimierz Antoniewicz, doprowadził do uroczystego otwarcia jego podwoi 25 listopada 1932 r. W skład Muzeum, obok zbiorów, wchodziła biblioteka, magazyny, pracownia fotograficzna, rysunkowa i preparatorska oraz sala wykładowa. Powierzchnia całego lokalu wynosiła 2500 m², z czego niemal połowa przypadała na sale wystawowe. W 1936 r. Muzeum zwiedziło 2210 osób.

Zbiory Muzeum powiększały się dzięki darom oraz pracom terenowym Antoniewicza, który już w 1924 r., korzystając z zasiłku Kasy im. Mianowskiego, rozpoczął wykopaliska w różnych regionach kraju. W 1930 r. Muzeum wzięło udział w wystawie archeologicznej w Rydze, urządzonej z okazji konferencji archeologów bałtyckich. Z czasem Antoniewicz uczynił z Muzeum poważny ośrodek pracy naukowej. Prowadziło w nim badania, korzystając ze zbiorów i biblioteki, wielu uczonych z Polski i zagranicy. Sam dyrektor Muzeum, obok badań własnych, prowadził tu. zajęcia ze studentami Studium Prehistorii UW, którego był profesorem. - Prace własne i współpracowników drukował w organie Muzeum, "Świętowicie”, którego 6 tomów ukazało się w latach 1924–1939. Tomy "Światowita” stanowiły główny obiekt wymiany wydawniczej, którą prowadzono z kilkunastoma instytucjami polskimi i 147 zagranicznymi (dane za 1932 r.).

Przy Instytucie istniała ponadto Biblioteka i dwie sekcje: Sekcja Posiedzeń Naukowych oraz Sekcja Orientalistyczna, pod przewodnictwem ks. Wilhelma Michalskiego, skupiająca wszystkich orientalistów zamieszkałych w Warszawie (w 1936 r. 21 osób). Na posiedzeniach obu Sekcji własne prace referowali zarówno uczeni z Instytutu, jak i spoza niego oraz goszczący w Polsce uczeni zagraniczni.

Wydziałowi III Nauk Matematyczno-Fizycznych przewodniczył od roku 1916 do 1925 Stanisław Józef Thugutt, następnie do 1928 r. Leon Kryński i ponownie od 1928 do 1939 r. Thugutt, zastępując Kryńskiego, który objął przewodnictwo w nowo utworzonym Wydziale IV Nauk Biologicznych. Na posiedzeniach obu Wydziałów wygłaszali referaty m.in.: Wacław Sierpiński, Kazimierz Kuratowski, Stefan Mazurkiewicz, Władysław Gorczyński, Ludwik Szperl, Ludwik Hirszfeld, Kazimierz Bassalik, a najczęściej sam Thugutt.

Najważniejszą częścią składową TNW, działającą początkowo przy Wydziale III, a po 1928 r. przy Wydziale IV był drugi z instytutów Towarzystwa – Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego.

Dzieje tego Instytutu sięgają roku 1901, kiedy to uczniowie i sympatycy M. Nenckiego próbowali uczcić jego pamięć przez założenie w Warszawie towarzystwa nauk ścisłych. Jednak pełna realizacja tego projektu, na skutek różnych przeszkód, a zwłaszcza wojny, miała miejsce dopiero w 1919 r., kiedy to Towarzystwu udało się zapewnić ze strony państwa stałą subwencję na potrzeby powstającego Instytutu.

W skład Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego, który rozpoczął swą działalność w maju 1920 r., weszły: istniejący od 1913 r. Zakład Fizjologii, kierowany przez Kazimierza Białaszewicza, oraz utworzony w 1918 r. Zakład Biologii Ogólnej Romualda Minkiewicza. Przewodniczącym Instytutu w latach 1920–1926 był K. Białaszewicz, w latach następnych kolejno Minkiewicz, znowu Białaszewicz, Jan Dembowski i Mieczysław Bogucki.

Jednym z głównych dążeń kierowników Instytutu było skupienie specjalistów w zakresie podstawowych tematów biologii doświadczalnej. W tym celu opracowano plan rozszerzenia Instytutu, tworząc specjalne oddziały w zakładach już istniejących lub też organizując nowe zakłady badawcze. Już w roku 1920 Instytut zorganizował Stację Hydrobiologiczną na jeziorze Wigry, która nawiązała żywe kontakty międzynarodowe, a w 1922 r. weszła do Międzynarodowego Zarządu Teoretycznej i Stosowanej Limnologii. W następnych latach powstały Zakłady: Embriologii (później przekształcony w Zakład Morfologii Doświadczalnej, Biometryczny, Stacja Morska na Helu i Stacja Biologiczna w Pińsku. Po śmierci kierownika Pracowni Neurobiologicznej, Edwarda Flatau (1932 r.), także ta placówka została włączona w skład Instytutu. W 1938 r. do Instytutu przyłączono jeszcze wileński Instytut Badań Mózgu.

Najwcześniej powstała placówka Instytutu – Zakład Fizjologii, kierowany przez K. Białaszewicza, prowadził badania nad przemianą materii i energii u zwierząt zmiennocieplnych (później także u owadów) oraz nad fizjologią zapłodnienia i rozwoju zarodkowego. Po 1928 r. prace Zakładu rozszerzono o prekursorskie badania nad fizjologią pracy organizmu ludzkiego oraz nad fizjologią układu nerwowego. W owocnym dla Zakładu okresie 1928–1936 ogłoszono drukiem 53 prace powstałe w ramach tego ośrodka. Do września 1934 r. Zakład mieścił się przy ul. Śniadeckich 8. W 1934 r. uzyskano nowe, bardziej odpowiednie pomieszczenia w gmachu Instytutu Radowego przy ulicy Wawelskiej 16 i tam Zakład przeniesiono.

Druga z kolei placówka Instytutu, kierowany przez biologa i literata R. Minkiewicza Zakład Biologii Ogólnej, zajmowała się analizą stosunku organizmu do środowiska otaczającego, a więc analizą przystosowań morfologicznych, fizjologicznych i etologicznych. W roku 1929 zakres badań Zakładu powiększono o zagadnienia etologii owadów w ich warunkach naturalnych, a w 1935 r. o badania mikromorfologiczne jądra. W latach 1928–1935 Minkiewicz i współpracownicy wydali drukiem 18 prac wykonanych w Zakładzie.

Program działalności Stacji Hydrobiologicznej nad jeziorem Wigry, prowadzonej przez światowej sławy hydrobiologa Alfreda Lityńskiego, inicjatora kierunku ekologicznego w badaniu biologii wód, obejmował w zasadzie wszystkie dziedziny jezioroznawstwa.

W pierwszym okresie (lata 1920–1922) zbierano i opracowywano materiały fizjograficzne i morfologiczno-systematyczne, dotyczące składu gatunkowego, warunków występowania i rozmieszczenia fauny i flory Wigier oraz jezior sąsiednich. Te wstępne badania miały na celu ułatwienie późniejszych poszukiwań limnologicznych. Następnie przeprowadzono badania specjalistyczne nad poszczególnymi przedstawicielami miejscowej fauny i flory (lata 1923–1924), a w końcu badania limnologiczne o charakterze syntetycznym (1925–1927). W roku 1928 Stację przeniesiono do nowo wybudowanego gmachu, urządzonego zgodnie z potrzebami Stacji. Na inwestycje uzyskano z FKN 80 000 zł. Dzięki niej możliwe stało się po roku 1930 podjęcie prac chemicznych nad zawartością elektrolitu w wodzie jezior oraz wielu badań ekologicznych. W latach 1929–1934 ze Stacji wyszło drukiem 26 prac naukowych.

Stacja współpracowała stale z Centralnym Biurem Hydrograficznym, dostarczając mu pomiary wodoskazowe, oraz z PIM-em, przekazując doń systematycznie prowadzone spostrzeżenia meteorologiczne. Od 1934 r. Stacja prowadziła Wakacyjne Kursy Limnologiczne dla słuchaczy szkół wyższych.

Utworzony w 1922 r. Zakład Embriologii Eksperymentalnej, przekształcony następnie w Zakład Morfologii Doświadczalnej, kierowany był kolejno przez znanego zoologa i cytologa Józefa Eismonda, a w latach 1926–1934 przez Jana Dembowskiego, biologa i zoopsychologa, późniejszego pierwszego prezesa PAN. Odejście Dembowskiego, w związku z objęciem katedry uniwersyteckiej w Wilnie, sprawiło, że w 1934 zawieszono działalność placówki, której nie reaktywowano aż do wybuchu wojny.

Za kadencji Eismonda (1922–1925) w Zakładzie prowadzono badania nad chemizmem barwienia się za życia części składowych komórek zwierzęcych, a także opracowywano metodę prowadzenia trwałych, selektywnych hodowli planktonowych. Pod kierunkiem Dembowskiego rozpoczęto prace w dwóch kierunkach – eksperymentalno-morfologicznym i zoopsychologicznym. W latach 1928–1934 ogłoszono 18 prac wykonanych całkowicie lub częściowo w Zakładzie Morfologii.

Zakład Biometrii powstał w 1928 r. pod kierunkiem matematyka i statystyka Jerzego Spława-Neymana. Jego wyposażenie zakupiono dzięki zasiłkowa FKN. Trudności lokalowe sprawiły, że Zakład korzystać musiał z gościny początkowo w GUS, a następnie w SGGW, gdzie współistniał z prowadzonym tam przez Neymana Zakładem Statystyki SGGW. Celem Zakładu Biometrii miało być opracowanie zastosowań statystyki matematycznej do zagadnień biologii. Wymagało to jednoczesnego opracowywania teorii statystyki matematycznej i w gruncie rzeczy to ona była cały czas głównym tematem prowadzonych w Zakładzie prac.

Dotyczyły one przeważnie teorii sprawdzania hipotez. Badania te prowadzono we współpracy ze Studium Statystyki Stosowanej Uniwersytetu Londyńskiego, a zwłaszcza z Karlem Pearsonem, profesorem tego Uniwersytetu, współtwórcą współczesnej statystyki, z którym Neyman wydał wspólnie wiele publikacji.

W latach 1930–1935 Neyman i współpracownicy wydrukowali 50 prac, z których 22 dotyczyły teorii statystyki, a pozostałe zastosowań statystyki w biologii i zagadnieniach społeczno-ekonomicznych. Te ostatnie prace inspirowane były przez szereg instytucji (np. GUS, Instytut Spraw Społecznych, Ministerstwo Reform Rolnych, które zwracały się do Zakładu, jako jedynej w Polsce placówki statystyki matematycznej, z prośbą o rozwiązywanie konkretnych problemów).

Ze względu na wyjazd Jerzego Spławy-Neymana do USA (gdzie Neyman, od 1938 r. profesor uniwersytetu w Berkeley, zyskał duże uznanie jako autor metody sprawdzania hipotez statystycznych oraz statystycznej metody badań nad rozmieszczeniem galaktyk) działalność Zakładu w 1936 r. została przerwana.

W roku 1932 MWRiOP w porozumieniu z Ministerstwem Przemysłu i Handlu powierzyło Instytutowi im. Nenckiego zorganizowanie Stacji Morskiej. Dyrektorem Stacji został mianowany Mieczysław Bogucki, zoolog i fizjolog, asystent w Zakładzie Fizjologii K. Białaszewicza, z czasem znany wśród hydrobiologów jako organizator i autor pionierskich badań biologii morza.

Stacja Morska składała się z dwóch ośrodków – na Helu i w Gdyni, gdzie umieszczono Oddział Rybacki Stacji Morskiej. Ogłoszone drukiem przez personel i przyjezdnych pracowników prace (w latach 1932–1936 było ich 28) można podzielić na dotyczące wzrostu i fluktuacji w składzie populacji ryb użytkowych, omawiające wyniki badań fauny polskich wód Bałtyku oraz badań hydrograficznych. Prowadzono także badania fizjologiczne i embriologiczne nad bezkręgowcami wodnymi i prace parazytologiczne nad pasożytami ryb.

Kontakty naukowe Stacji Morskiej, poza wymianą wydawnictw, obejmowały prace Boguckiego w Stacji Zoologicznej w Neapolu oraz w stacjach morskich w Plymouth, Roscoff, Ostendzie, Bergen, Helgolandzie i kilku innych. Od 1932 r. Dyrektor Stacji brał udział w dorocznych obradach Międzynarodowej Rady Badań Morza w charakterze eksperta delegacji polskiej.

Od 1933 r. w Stacji odbywały się w miesiącach letnich dwutygodniowe kursy biologiczne dla młodzieży szkół akademickich, natomiast od 1936 r. na Stacji rozpoczęli prace stypendyści MWRiOP.

Z początkiem 1935 r. do Instytutu Nenckiego wcielona została Pracownia Neurobiologiczna, która od roku 1911 pozostawała pod kierunkiem Edwarda Flatau, twórcy pierwszej polskiej szkoły neurologii, współtwórcy neurologii światowej. Przez dwadzieścia lat, pod kierunkiem Flataua dokonano tam wielu badań mózgu, prac z zakresu anatomii i patologii układu nerwowego. Ich celem było "wyświetlenie pochodzenia chorób nerwowych, sposobu ich rozwoju oraz stosowania na drodze eksperymentu prób leczenia tych chorób [...]”²⁰ . W Pracowni wspólnie z Flatauem działała grupa kilkudziesięciu lekarzy, przeważnie neurologów, którzy publikowali wyniki swych badań m. in. w wydawanych "Pracach z Pracowni Neurologicznej” i "Monografiach z Pracowni Neurologicznej”.

Po śmierci Flataua pełniącym obowiązki kierownika został jego długoletni asystent Teofil Simichowicz, a w 1935 r. Pracownia pod nowym kierownictwem wybitnego neuropatologa Kazimierza Orzechowskiego, jako Zakład Neurobiologii, weszła w skład Instytutu. Wiązało się to z otrzymaniem z MWRiOP stałego budżetu. Placówka została rozbudowana (otrzymała m.in. salę operacyjną) i lepiej wyposażona, uzyskując na ten cel subwencje z FKN i z Fundacji Rockefellera. Kontynuując prace prowadzone przez Flataua, utrzymano i rozbudowano kontakty ze szpitalami psychiatrycznymi i klinikami neurologicznymi, zwłaszcza z Kliniką Neurologiczną Uniwersytetu Warszawskiego.

W okresie międzywojennym polski dorobek naukowy w dziedzinie hydrobiologii był w dużej mierze zasługą, omówionych już, dwóch placówek Instytutu — Stacji Morskiej na Helu i Stacji Hydrobiologicznej na jeziorze Wigry. Zarząd Instytutu, pragnąc objąć badaniami cały zakres problematyki hydrobiologicznej w Polsce, doprowadził, po wstępnym rozpoznaniu sytuacji, do utworzenia w 1935 r. (dzięki subwencji FKN) Stacji Potamologicznej w Pińsku, która swymi badaniami miała objąć liczne na Polesiu rzeki i duże obszary bagienne. Kierownikiem Stacji został J. Wiszniewski, który mimo nawału zajęć organizacyjnych zdążył jeszcze przed wybuchem wojny opublikować kilka prac dotyczących raków w rzekach Polesia. Stacja rozpoczęła normalną działalność na przełomie lat 1938 i 1939.

Wreszcie ostatnią placówką Instytutu Nenckiego, przyłączoną w 1938 r., stał się wileński Instytut Badań Mózgu, kierowany do 1937 r. przez znanego neurologa Maksymiliana Rosę.

W latach 1937—1939 w Instytucie Nenckiego wykonano i opublikowano 86 prac. Od początku istnienia Instytutu ich rozkład wyglądał w sposób następujący²¹:

Rok	Liczba prac opublikowanych	Rok	Liczba prac opublikowanych
1921	12	1929	18
1922	24	1930	20
1923	9	1931	19
1924	17	1932	20
1925	21	1933	36
1926	13	1934	29
1927	9	1935	23
1928	13

Mimo że każdy prawie zakład i stacja posiadała własny księgozbiór, przy Instytucie istniała zasobna Biblioteka (około 10 000 pozycji w 1936 r.). Korzystało z niej stale przeciętnie 60-70 osób. Wymianę wydawnictw prowadzono z 40 polskimi i 202 instytucjami zagranicznymi (1936 r.).

Instytut był największą jednostką badawczą TNW. W 1939 r. warszawskie zakłady Instytutu zatrudniały na stałe 16 osób (w tym 7 pracowników naukowych i 2 laborantów). W pozawarszawskich zakładach Instytutu pracowało w tym czasie 26 osób (w tym 14 pracowników naukowych i l laborant).

Pozostałe placówki działające w zakresie dziedzin reprezentowanych przez Wydział III i IV to Komisja Fizjograficzna, Pracownia Meteorologiczna, Gabinet Aktynometryczny, Gabinet Matematyczny, Pracownia Mineralogiczna, Pracownia Radiologiczna i Pracownia Fizyczna. Nadbudową nad tymi i innymi placówkami badawczymi tworzyła Rada Pracowni Naukowych, od 1918 r. pod przewodnictwem S. J. Thugutta, w skład której wchodzili wszyscy kierownicy pracowni i zakładów TNW.

Komisja Fizjograficzna, która w 1918 r. rozpoczęła swoją działalność pod kierunkiem K. Stołyhwy, miała za zadanie skupić wokół TNW wszystkich pracowników "na polu fizjografii krajowej”, organizować państwowe instytuty fizjograficzne i popierać wydawnictwa z tego działu wiedzy.

Z pięciu Sekcji Komisji jedynie Sekcja Meteorologiczna (która przejęła działalność istniejącej od 1908 r. Komisji Meteorologicznej) i Sekcja Antropologiczna (która kontynuowała działalność Komisji Antropologicznej) rozpoczęły swoją, głównie posiedzeniową aktywność. W dalszym okresie, mimo formalnego utworzenia jeszcze Sekcji Zoologicznej i Botanicznej, czynna była jedynie Sekcja Meteorologiczna, której przewodniczący – Władysław Gorczyński był ponadto kierownikiem Pracowni Meteorologicznej, a następnie Gabinetu Meteorologicznego (przed wojną przemianowany na Gabinet Aktynometryczny).

Gorczyński – znany meteorolog i klimatolog (m. in. twórca klasyfikacji klimatów), pierwszy dyrektor PIM-u – prowadził w Pracowni stałe obserwacje dotyczące zwłaszcza natężenia promieniowania słonecznego i wypromieniowania.

W 1918 r. najważniejszym osiągnięciem Pracowni było opracowanie i wydanie nowych izoterm Polski, Europy i całej kuli ziemskiej. Miała to być część cyklu podstawowych opracowań klimatycznych, zawierających materiały źródłowe dla planowanej syntezy klimatografii nie tylko Polski, lecz również całego globu ziemskiego.

Z czasem Gorczyński przeszedł do prac nad promieniowaniem słonecznym. Rozwijano więc badania widma słonecznego, dyfuzyjnego promieniowania słonecznego oraz zajmowano się określaniem ilości ozonu atmosferycznego. Kierownik Gabinetu, w który przemianowana została Pracownia, prowadził badania klimatologiczne w Azji płd.- wsch. i w rejonie śródziemnomorskim (południowa Francja), porównując je z badaniami przeprowadzanymi na wybrzeżach Bałtyku. W Gabinecie opracowywano także metody zastosowania promieniowania słonecznego do meteorologii, geofizyki i aktynometrii.

W okresie 1938–1939 Gabinet, poza swoim ośrodkiem w Warszawie, posiadał także placówkę w Obserwatorium Morskim w Gdyni oraz w Orłowie Morskim. Obok badań prowadzono na wybrzeżu akcję popularyzującą zagadnienia meteorologiczne i klimatologiczne.

Gabinet Matematyczny powstał w 1918 r. dzięki bibliotece, którą Samuel Dickstein podarował Towarzystwu jeszcze w 1914 r. Korzystali z niej przez cały okres międzywojenny uczeni i studenci UW (średnia dzienna frekwencja wynosiła w 1930 r. około 10 osób).

Pierwotnie Gabinet mieścił się w gmachu TNW przy ulicy Śniadeckich 8. W 1928 r. został przeniesiony do Pałacu Staszica, gdzie otrzymał jednak pomieszczenie tak małe, że paki z książkami stały nie rozpakowane przez 8 lat. Dopiero w 1936 r. (podobnie jak Gabinet Filologiczny) Gabinet otrzymał odpowiedni lokal w Bibliotece Narodowej (w Pałacu Potockich), której TNW przekazało księgozbiór w depozyt na lat 10.

Gabinet stanowił siedzibę grupy polskiej współpracującej z Międzynarodową Akademią Historii Nauk Ścisłych.

Założona przez Stanisława Thugutta Pracownia Mineralogiczna przystosowana była do badań chemiczno-mineralogicznych, w szczególności do studiów nad składem, budową i pochodzeniem minerałów. Tego też typu badania (z czasem rozszerzone o prace nad koloidami) w niej prowadzono. Thugutt stworzył w Warszawie silny ośrodek chemii minerałów. Pod jego kierunkiem pracował m. in. późniejszy profesor Uniwersytetu Wileńskiego i organizator Muzeum Ziemi Stanisław Małkowski.

W ostatnich latach przed II wojną światową Thugutt pracował nad chemią krzemianów. W latach 1937–1939, obok kilku prac z tego zakresu, przygotował publikację w "Neues Jahrbuch fur Mineralogie”, w której przedstawił czytelnikowi zagranicznemu dorobek polskiej mineralogii. Pod redakcją Thugutta, nakładem TNW, ukazywało się "Archiwum Pracowni Mineralogicznej” a następnie "Archiwum Mineralogiczne”, za które drogą wymiany Pracownia otrzymywała 56 periodyków krajowych i 49 zagranicznych.

Istniejąca od 1913 r. przy TNW Pracowania Radiologiczna im. Mirosława Kernbauma, do 1925 r. pod kierownictwem Marii Curie-Skłodowskiej, miała od 1925 r. faktycznego kierownika w osobie ucznia Skłodowskiej, Ludwika Wertensteina. Skłodowska natomiast aż do swej śmierci pozostała kierownikiem honorowym, żywo interesując się prowadzonymi tam badaniami.

Mimo niewystarczających funduszów i braku odpowiedniego wyposażenia Pracownia osiągnęła istotne wyniki w zakresie nauki o promieniotwórczości i fizyki jądrowej. Prace prowadzone w latach 1918–1926 przez Wertensteina i współpracowników dotyczyły: odskoku promieniotwórczego, zmienności zjawisk promieniotwórczych, własności fizycznych emanacji radu i fosforescencji wywołanej przez ciała promieniotwórcze. Pracownia nawiązała kontakt ze znanym Cavendish Laboratory, w którym Wertenstein przeprowadził badania dotyczące wydzielania i pochłaniania gazów pod wpływem promieni radu oraz kondensacji radu w niskich temperaturach. W 1934 r. odkryto w Pracowni tzw. niesprężyste zderzenia neutronów (tj. takie, w których neutrony wchodzą w reakcje jądrowe). Było to jedno z pierwszych odkryć, które doprowadziły po latach do wyzwolenia energii atomowej. W tymże roku, w trzy miesiące po odkryciu przez Irenę i Fryderyka Joliot-Curie sztucznych izotopów promieniotwórczych, otrzymano w Pracowni pierwszy promieniotwórczy fluor i skand (Marian Danysz i Michał Żyw). Wkrótce potem Józef Rotblat otrzymał promieniotwórczy kobalt, izotop o rozległym zastosowaniu w medycynie i technice (Rotblat wziął potem udział – na emigracji w USA – w pracach nad budową pierwszej bomby atomowej). W ostatnich latach przed wojną badano (przy pomocy układu liczników Geigera i wzmacniaczy koincydencyjnych) także promienie kosmiczne. W latach 1938–1939 w Pracowni odbywały się co tydzień konwersatoria dla pracowników naukowych na temat najnowszych zagadnień mechaniki kwantowej, a co dwa tygodnie szersze zebrania z referatami na temat promieni kosmicznych.

Co roku z Pracowni Radiologicznej wychodziło kilka prac (w latach 1938–1939 było ich 13) drukowanych przeważnie nie w Wydawnictwach TNW, lecz w innych polskich i zagranicznych periodykach specjalistycznych.

Od roku 1918 do 1929 z Pracownią Radiologiczną związany był Oddział Chemii Koloidów, którego kierownikiem został Hilary Lachs, znany fizykochemik. W latach 1930–1932 Oddział ten przekształcony został w samodzielną Pracownią. Prowadzono tam badania fizykochemiczne nad trwałością i koagulacją koloidów oraz nad potencjałem elektrokinetycznym i nad właściwościami węgla koloidalnego. Opracowywano też zagadnienia związane z zastosowaniem chemii koloidów w technice.

Brak środków na prowadzenie Pracowni był powodem jej likwidacji w 1932 r. Jej wyposażenie przekazano Zakładowi Chemii Fizycznej Wolnej Wszechnicy Polskiej, której Lachs był profesorem.

Od 1921 r. działała przy TNW Pracowania Fizyczna, na kierownika której powołano fizyka Czesława Białobrzeskiego, uczonego o dużym wkładzie w rozwój astrofizyki światowej. Pracownia ta, wraz z Pracowniami Mineralogiczną i Radiologiczną, miała wejść w skład Instytutu Fizyko-Chemicznego, którego utworzenie rozważano w Zarządzie TNW. Miał to być trzeci Instytut Towarzystwa.

Do jego utworzenia jednak nie doszło. Pracowania Fizyczna oparta

była na zbyt wątlej podstawie materialnej, by mogła stanowić silny ośrodek badań. Wchodziła w skład prowadzonego przez Białobrzeskiego Wydziału Badań Ścisłych, który z kolei był częścią Instytutu Fizycznego przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. W latach 1924–1926 nie prowadziła działalności.

W pozostałych latach prowadzono w niej badania nad promieniowaniem komórek nieprzewodzących i półprzewodzących pod wpływem pola elektrycznego. W Pracowni rozpoczął swe znane badania linii widmowych rtęci Stanisław Mrozowski, który później w USA zyskał duże uznanie swymi dociekaniami nad węglem. Wyniki badań publikowano przeważnie w naukowym czasopiśmiennictwie zagranicznym.

Pracownia funkcjonowała dzięki zasiłkowi MWRiOP, jej biblioteka i przyrządy stanowiły depozyt Ministerstwa. Z chwilą gdy utworzono Zakład Fizyki Teoretycznej przy Uniwersytecie Warszawskim cały depozyt Ministerstwa został mu przekazany, Pracownia Fizyczna TNW przestała istnieć (w grudniu 1931 r.).

Powstałemu najpóźniej z Wydziałów TNW, bo w marcu 1930 r., Wydziałowi V Nauk technicznych przewodniczył Aleksander Wasiutyński (1859–1944), jeden z współtwórców nowoczesnego kolejnictwa, znany już w XIX wieku budowniczy linii kolejowych, teoretyk konstrukcji torów (był pionierem w skali światowej badania naprężeń w torze kolejowym).

Wydział, jak już wspomniano, odbywał wspólne posiedzenia z Akademią Nauk Technicznych. Referaty na nich wygłaszali m. in.: prezes ANT Maksymilian Tytus Huber, Wojciech Świętosławski, Mieczysław Wolfke, Stefan Pieńkowski, Witold Pogorzelski, Witold Broniewski, Aleksander Krupkowski i wielu innych równie wybitnych uczonych z zakresu nauk stosowanych. Wydział nie posiadał własnych placówek badawczych w obrębie TNW (głównie z braku koniecznych znacznych środków), jego członkowie działali natomiast w pracowniach Politechniki Warszawskiej i innych szkół technicznych oraz w związanych z przemysłem ośrodkach badawczych.

Na koniec warto wspomnieć o Bibliotece Centralnej TNW, istniejącej pod opieką M. Handelsmana. Powiększana darami osób prywatnych i instytucji, posiadała w 1938 r. 14 375 pozycji. Formalnie w jej skład wchodziły także księgozbiory poszczególnych placówek TNW. Z Biblioteki Centralnej korzystali liczni pracownicy nauki, głównie z UW, studenci i niektóre instytucje. Za jej pośrednictwem prowadzono wymianę wydawnictw w Polsce i z zagranicą.

Kończąc, krótki z konieczności, przegląd działalności naukowych placówek TNW warto jeszcze raz podkreślić fakt złej sytuacji materialnej Towarzystwa, bowiem odbiła się ona niekorzystnie na dorobku naukowym TNW, który w bardziej sprzyjającej sytuacji finansowej mógł być znacznie większy.

Towarzystwo mogło udzielić swoim placówkom badawczym jedynie bardzo ograniczonej pomocy. W rezultacie prawie wszystkie pracownie i zakłady uzależnione były od subwencji państwowych oraz od ofiar różnych instytucji i osób prywatnych²² . Niektóre z tych pracowni, nie wymagające kosztownej aparatury i opłacania pracowników, utrzymywane były sumptem ich kierowników. W tej sytuacji zdarzało się i tak, że wielu pracowników etatowych Towarzystwa pozbawionych było miesiącami, a nawet latami swych poborów. Nikt jednak, jak stwierdził w roku 1923 K. Stołyhwo, nie opuścił swego stanowiska, a praca naukowa posuwała się naprzód²³.

W 1930 r., w związku ze szczególnie ciężkim kryzysem finansowym Towarzystwa, postanowiono wynająć dotychczasową siedzibę TNW przy ulicy Śniadeckich 8 i przenieść się do Pałacu Staszica, jeszcze wewnątrz nie wykończonego. Według słów Sekretarza Generalnego TNW Edwarda Lotha był to czyn heroiczny, który pociągnął za sobą konieczność nagłego przeniesienia do niekorzystnych warunków nie tylko biura i centrali, lecz również Biblioteki TNW, Zakładów Instytutu Antropologicznego i kilku innych pracowni (na Śniadeckich 8 pozostał jedynie Instytut im. Nenckiego). Loth w sposób dramatyczny przedstawił ówczesną sytuację: "Praca naukowa w Instytutach badawczych maleje, brak nam opału i światła, następuje redukcja personelu i poborów ^[...]"24.

Kryzys dotknął wszystkie placówki naukowe, choć nie wszystkie jednakowo. Najbardziej ucierpiały wymagające znacznych nakładów eksperymentalne pracownie fizykochemiczne i biologiczne. Najmniej placówki humanistyczne. W 1932 r. Loth, stwierdzając, że większość ośrodków naukowych TNW wegetuje, do tych, które nadal mogą poszczycić się intensywną działalnością, zaliczył Komisję Historyczną, Komisję Bibliograficzną i Muzeum Archeologiczne im. E. Majewskiego²⁵.

Nie zmienia to jednak faktu, że właśnie osiągnięcia zakładów przyrodniczo-matematycznych stanowią najcenniejszy, liczący się w skali nauki światowej dorobek Towarzystwa.

Lepsza koniunktura gospodarcza odbiła się korzystnie na aktywności placówek TNW, które właśnie w latach przed wybuchem wojny weszły w najbardziej owocny okres swojej działalności.

Znalazło to swój wyraz m. in. w ilości publikacji wychodzących z pracowni TNW, ogłaszanych w polskim i międzynarodowym czasopiśmiennictwie naukowym, a także w produkcji wydawniczej samego Towarzystwa.

 

Wielkość dorobku wydawniczego TNW w latach 1919-1939 przedstawia poniższe zestawienie²⁶:

Rok	Liczba wydanych arkuszy druku	Rok	Liczba wydanych arkuszy druku
1919	75	1929	246
1920	56	1930	237
1921	62	1931	130
1922	77	1932	151
1923	150	1933	261
1924	5	1934	80
1925	98	1935	142
1926	130	1936	180
1927	111	1937	285
1928	127	1938-1939	495

Na wydawnictwa TNW przed I wojną światową składały się "Prace TNW" — o charakterze monograficznym i "Wydawnictwa TNW" — zawierające publikacje materiałów. Po 1914 r. do obu tych serii doszło wiele nowych, choć czasem kończących swój żywot na l tomie.

 

 

 

Wydawnictwa seryjne TNW w latach 1918—1939²⁷:

Wydział I
"Prace Filologiczne"	1921	1 tom
"Prace Komisji do badań nad historią literatry i oświaty"	1927 i 1929	2 tomy
Wydział II
"Rozprawy Historyczne"	1921-1939	22 tomy
"Rozprawy z polskiego prawa politycznego dawnego i obowiązującego	1927-1928	1 tom
"Światowit"	1924-1939	6 tomów
Wydział III i IV
"Archiwum Nauk Antropologicznych"	1921-1930	3 tomy
"Prace Instytutu im. Nenckiego"	1921-1935	10 tomów
"Acta Biologiae Experimentalis"	1928-1939	13 tomów
"Prace Stacji Morskiej na Helu"	1932-1935	2 tomy
"Archiwum Hydrobilogii i Rybactwa"	1926-1939	12 tomów
"Archiwum Nauk Bilogicznych"	1921-1939	9 tomów
"Pamiętnik Fizjograficzny"	1922	1 tom
"Planta Polonica"	1930-1939	8 tomów
"Prace z Pracowni Neurobiologicznej"	1919	1 tom
"Monografie z Pracowni Neurobiologicznej"	1923-1928	1 tom
"Archiwum Pracowni Mineralogicznej"	1925-1939	13 tomów
"Paleontologia Ziem Polskich"	1919	1 tom
"Prace Matematyczno-Fizyczne"	1937-1939	1 tom

W sumie do 1939 r. wydano ponad 100 tomów publikujących rezultaty prac Komisji i Zakładów TNW. Według M. Handelsmana w tych wydawnictwach zawarty został prawie cały dorobek środowiska naukowego warszawskiego, bowiem obok rozpraw profesorów szkół wyższych drukowano w nich także najlepsze prace doktorskie, prawie wszystkie habilitacyjne i niektóre wychodzące z archiwów²⁸.