"Dnia l marca 1907 r. władze, carskie zatwierdziły drugą wersję ustawy Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, pierwsza została odrzucona z powodu paragrafu nakazującego wyłączne używanie języka polskiego w Towarzystwie¹ . W paragrafie l Ustawy stwierdzano. "Towarzystwo Naukowe Warszawskie zakłada się w Warszawie w celu rozwijania i popierania badań we wszystkich gałęziach wiedzy oraz ogłaszania dzieł naukowych w języku polskim”.

Wśród członków założycieli znaleźli się: Ignacy Baranowski, Antoni Białecki, Ignacy Chrzanowski, Samuel Dickstein, Teodor Dydyński, Władysław Gosiewski, Władysław Holewiński, Henryk Hoyer, Aleksander Jabłonowski, Karol Jurkiewicz, Jan Kowalczyk, Adam Antoni Kryński, Władysław Smoleński i Teodor Wierzbowski.

Aktywną rolę w założeniu Towarzystwa odegrał także Włodzimierz Spasowicz, który zmarł jednak jeszcze przed zatwierdzeniem ustawy TNW. Tadeusz Korzon, współuczestnik inicjatywy założenia TNW, zrezygnował z członkostwa motywując to w liście do członków założycieli z 28 maja 1907 r. nadmiarem obowiązków związanych z pracą nad Encyklopedią polską dla Akademii Umiejętności² .

Członkowie założyciele powiększyli swe grono w maju i czerwcu 1907 r. kooptując dwudziestu siedmiu nowych członków. W tym rozszerzonym składzie na zebraniu organizacyjnym w dniu 20 czerwca 1907 r. dokonano podziału na Wydziały: I – Językoznawstwa i literatury, II – Nauk antropologicznych, społecznych, historii i filozofii oraz III – Nauk matematycznych i przyrodniczych. Wybrano wówczas także Biuro Tymczasowe TNW, do którego weszli przedstawiciele Wydziałów: Ignacy Chrzanowski, Teodor Wierzbowski i Samuel Dickstein. : Pierwsze Zebranie Ogólne Towarzystwa odbyło się 25 listopada 1907 r. w rocznicę założenia Szkoły Głównej i dwa dni po rocznicy pierwszego posiedzenia Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Prezesem TNW wybrany został historyk Aleksander Jabłonowski, członek Akademii Umiejętności w Krakowie, zasłużony badacz Słowiańszczyzny, członek wielu Towarzystw naukowych, m. in. w Kijowie i Moskwie, a także pierwszy prezes nowo powstałego Towarzystwa Miłośników Historii w Warszawie. Wiceprezesem wybrano Samuela Dicksteina, członka Akademii Umiejętności, zasłużonego matematyka i historyka nauki.

Kolejne wybory członków odbyły się na Zebraniach Ogólnych TNW
w dniach 19 stycznia i 2 lutego 1908 r. W ten sposób w końcu pierwszego roku działalności Towarzystwo liczyło 84 członków,
w tym członków Wydziału I, 29 członków Wydziału II i 39 członków Wydziału III.

Mimo że Ustawa TNW przewidywała kategorię członków honorowych, to w pierwszym Okresie działalności Towarzystwa wszyscy członkowie mieli jednakowe uprawnienia (członkowie rzeczywiści), rozróżniano jedynie członków założycieli, kooptowanych i wybranych. Istotnym novum w ustawie TNW, w porównaniu z ustawami innych towarzystw, był paragraf 10, w którym stwierdzano, że "Członkowie rzeczywiści, mieszkający w Warszawie, obowiązani są uczestniczyć we wszystkich zebraniach naukowych swego wydziału, oraz w zebraniach ogólnych”. W innych towarzystwach tego obowiązku statutowo nie określano.

Wedle sformułowań Ustawy TNW od początku ukierunkowane zostało na działalność stricte naukową, problemy popularyzacji nie były przedmiotem zainteresowań Towarzystwa. Na pierwszych zebraniach członków założycieli (m.in. w kwietniu i maju 1907 r.) zastanawiano się jednak, czy ściśle naukowy charakter Towarzystwa, członkostwo ograniczone wyłącznie do uczonych posiadających niepodważalny dorobek naukowy, nie przyczyni się do osłabienia sytuacji finansowej TNW. Stąd w drugiej ustawie TNW z 1911 r. wprowadzona zostanie kategoria protektora Towarzystwa. Obawiano się także, czy czysto naukowy charakter TNW nie pozbawi Towarzystwa ofiar finansowych ze strony inteligencji Królestwa, która wspierała różne organizacje społeczne w Warszawie.

Drugą ważną kwestią omawianą na pierwszych zebraniach członków założycieli TNW był problem stosunku Towarzystwa do krakowskiej Akademii Umiejętności oraz do warszawskich specjalistycznych towarzystw naukowych i instytucji. Uznano, że TNW i inne towarzystwa powinny się wzajemnie popierać moralnie i materialnie. Stwierdzono, że nie należy dążyć do centralizacji stowarzyszeń oraz że TNW powinno się odnosić przychylnie do innych podobnych stowarzyszeń i ich zadań.

W trosce o odpowiedni poziom naukowy na naradzie w dniu 20 kwietnia 1907 r. zaproponowano, aby przy wyborze kandydatów na członków stosować surowy cenzus naukowy oraz aby wyboru dokonywali obecni w Warszawie członkowie krakowskiej Akademii Umiejętności wraz z pozostałymi członkami założycielami³ .

Kolejną istotną kwestią dla dalszego działania TNW był kierunek rozwoju Towarzystwa. Zastanawiano się, czy pierwszeństwo należy dać wydawnictwom, czy też rozwojowi specjalistycznych pracowni badawczych. Ponieważ sytuacja finansowa TNW w pierwszych latach jego istnienia nie była najlepsza, początkowo główny nacisk położono na działalność wydawniczą. Gdy sytuacja materialna Towarzystwa poprawiła się, można było większe fundusze przeznaczyć na rozwój pracowni, organizowanie konkursów etc. Ta ewolucja kierunku rozwoju TNW znalazła wyraz w drugiej ustawie Towarzystwa z 1911 r., w której rozszerzono punkt odnoszący się do gabinetów i pracowni, uzupełniając go sekwencją odnoszącą się do projektowanego biologicznego instytutu doświadczalnego (późniejszy instytut im. Marcelego Nenckiego), oraz punkt omawiający źródła dochodów Towarzystwa.

Pierwszą siedzibę TNW zawdzięczało prof. Ignacemu Baranowskiemu, który udostępnił Towarzystwu trzy pokoje swojego prywatnego mieszkania przy ul. Krakowskie Przedmieście nr 7. Przełomowym faktem w pierwszym okresie działalności było ofiarowanie Towarzystwu przez hrabiego Józefa Potockiego domu przy ul. Kaliksta (Śniadeckich) 8 w dniu 25 marca 1911 r.

Jak pisano w sprawozdaniu: "Budowla (wartości 209 000 rb.) odpowiadająca swym urządzeniem potrzebom Towarzystwa, a w szczególności Instytutu Biologicznego, zawiera 56 sal, oprócz drobnych pomieszczeń. Obszerny plac należący do tej posiadłości pozwoli w przyszłości, o ile tego wymagać będą potrzeby rozwijającej się pracy naukowej, rozszerzyć przez nowe budowle obecne pomieszczenia”⁴ .

Odzyskanie gmachu Pałacu Staszica, dawnej siedziby Towarzystwa Przyjaciół Nauk, którego kontynuatorem było TNW, było w tym okresie niemożliwe. Od czterdziestu lat pałac, zeszpecony pseuddbizantyjskim wystrojem, zajmowany był przez "pierwuju mużskuju gimnaziju". Dochody Towarzystwa pochodziły ze składek członkowskich w wysokości 10 rb. rocznie oraz ofiar. Według sprawozdania skarbnika Towarzystwa – Feliksa Kucharzewskiego z dnia 11 lutego 1908 r., dochody TNW wynosiły 492 rb., rozchody 125 rb. Z pozostałej sumy postanowiono stworzyć tymczasowy kredyt na cele wydawnicze w wysokości 200 rb.⁵. Podstawowym źródłem dochodów były jednak ofiary pochodzące od przedstawicieli ziemiaństwa, burżuazji i inteligencji. Rzecz ciekawa, iż nieomal 50% ogółu ofiarowanych sum pochodziło od samych uczonych, przedstawicieli inteligencji i wolnych zawodów, pozostałe 50% od osób z kręgów arystokracji, ziemiaństwa i burżuazji.

W pierwszym roku istnienia TNW Ignacy Chrzanowski ofiarował 800 rb., Ignacy Baranowski – 5000 rb., z tego 3000 przeznaczył na ogłoszenie konkursu na prace naukowe. W kolejnych latach zarówno częstotliwość, jak i wielkość ofiarowanych Towarzystwu kwot uległa znacznemu zwiększeniu. W 1909 r. książę Seweryn Światopełk Czetwertyński zgromadził składający się z ofiar 25 osób, głównie z kręgów arystokracji, fundusz 10000 rb. w listach zastawnych Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Suma ta przeznaczona została na fundusz imienia zmarłego Adama Krasińskiego na prace w dziedzinie językoznawstwa i literatury polskiej. Ofiary w wysokości po 1000 rb. na rzecz TNW w 1909 r. złożyły Maria i Zofia Szlenker oraz Feliks Sobański. W latach 1911–1912 sumy ofiarowane TNW osiągnęły 68000 rb.

Były to sumy dość znaczne, zważywszy, że hp. roczne komorne w Warszawie za dość luksusowe mieszkanie wynosiło 270 rb., zaś pensja urzędnicza w wysokości 4000 rb. rocznie uważana była za bardzo wysoką. Zapisywano  Towarzystwu całe majątki(zmarły Feliks Merło – majątek wartości 12 000 rb.). Lekarz Józef Pawiński ofiarował Towarzystwu zgromadzony przez wieloletnie oszczędności z praktyki lekarskiej fundusz w Wysokości 10 000 rb. Deputacja wychowanków Szkoły Głównej złożyła Towarzystwu sumę 20000 rb. jako fundusz wieczysty im. Szkoły Głównej. Wiele sum ofiarodawcy przeznaczyli na konkretne cele. W 1912 r. Józef Kernbaum zapisał Towarzystwu sumę 45 000 rb., z czego od razu złożył 10 000, a po 2000 zobowiązał się płacić dożywotnio. Fundusz Kernbauma przeznaczony był na pracownię radiologiczną im. Mirosława Kernbauma, zmarłego młodo uczonego, który zajmował się badaniami nad promieniotwórczością pod kierunkiem Marii Curie-Skłodowskiej. W 1911 r. Towarzystwo Kredytowe miasta Warszawy przekazało TNW sumę 10000 rb. dla uczczenia pamięci księcia Jana Tadeusza Lubomirskiego, przeznaczoną na wydanie Kodeksu dyplomatycznego mazowieckiego i Dyplomatariusza miasta Warszawy. Profesor Ignacy Baranowski zapisał w testamencie Towarzystwu sumę 105 tyś. rb. Pieniądze te jednak w 1919 r. były już bez wartości. Majątek ruchomy TNW wynosił w maju 1914 r. 141611 rb., do tego jednak dochodziły nieruchomości: dom przy ul. Kaliksta, a także zakupiony 11 maja 1914 r. za sumę 10833 rb. plac w Sielcach⁶ .

W sumie wartość majątku TNW (ruchomości i nieruchomości) wynosiła wówczas około pół miliona rubli. Było to około 370 tyś. dolarów północnoamerykańskich według ich ówczesnej wartości.

Sytuacja finansowa TNW w przededniu I wojny światowej była więc dobra. Niemniej Towarzystwo korzystało także z pomocy finansowej Kasy im. Mianowskiego. Pomoc ta przybrała znaczące rozmiary, szczególnie w okresie wojny, kiedy to Kasa w znacznym stopniu dofinansowywała poszczególne pracownie TNW oraz ułatwiała wydawanie prac Towarzystwa.

Znacznie zmniejszenie ofiar społecznych w latach wojny, dewaluacja rubla, a następnie wprowadzenie waluty markowej i spadek jej wartości spowodowały, że w momencie odzyskania niepodległości sytuacja finansowa TNW była tragiczna. Można dodać, że już w pierwszych latach trwania wojny wiele zapisów nie mogło być realizowanych. W pierwszych latach działalności Zarząd TNW potrafił tak pokierować działalnością Towarzystwa, żeby rozwijała się proporcjonalnie zarówno w dziedzinie wydawnictw, jak i w dziedzinie organizacji i finansowania komisji i specjalistycznych pracowni. W wielu wypadkach było to indywidualną zasługą poszczególnych członków Towarzystwa.

Przy Wydziale I utworzono Komisję Językową, której pierwszym przewodniczącym został Gabriel Korbut, a w 1911 r. Komisję do Badań nad Historią Literatury pod przewodnictwem Bronisława Chlebowskiego. Przy Wydziale II w 1909 r. zorganizowano Komisję Antropologiczną, kierowaną przez Erazma Majewskiego, oraz Komisję Historyczną, prowadzoną przez Jana Karola Kochanowskiego. Przy Wydziale III funkcjonowała Komisja Meteorologiczna, przemianowana następnie na Komisję Meteorologiczną, Astronomiczną i Geograficzną, której przewodniczącym był Samuel Dickstein, a sekretarzem Władysław Gorczyński. W czasie I wojny światowej liczba komisji, mimo kłopotów finansowych, została utrzymana. W 1915 r. powstała przy Wydziale II Komisja Statystyczna, której przewodniczącym był Władysław Grabski, Przy wydziale III powstała w 1917 r. Komisja Fizjograficzna, utworzona z dawnych Komisji Meteorologicznej i Antropologicznej. Komisja Fizjograficzna pod przewodnictwem Kazimierza Stołyhwo składała się z pięciu sekcji: Antropologicznej, Geologicznej, Meteorologicznej, Zoologicznej i Botanicznej.

W pracy wydziałów koncentrowano się na wygłaszaniu referatów i przedstawianiu komunikatów. Dla przykładu w 1909 r. na Wydziale I odbyło się 9 posiedzeń, na których przedstawiono 13 komunikatów, na Wydziale II odbyto 14 posiedzeń i zaprezentowano 13 komunikatów, na Wydziale III miało miejsce 9 zebrań, na których przedstawiono 49 komunikatów⁷ .

Najistotniejsze pod względem naukowym referaty i komunikaty drukowane były następnie w Sprawozdaniach z posiedzeń TNW.

Nieco inny był charakter prac komisji. W komisjach Wydziałów I i II koncentrowano się na działalności wydawniczej i organizacji badań archiwalnych, choć wyjątkiem była tu Komisja Antropologiczna, w której zajmowano się sprawami gromadzenia zbiorów zabytków przedhistorycznych i antropologicznych. Komisja Meteorologiczna przy Wydziale III, obok spraw wydawniczych, zajmowała się w pierwszym okresie swego istnienia kompletowaniem aparatury do badań meteorologicznych oraz finansowym wspomaganiem Stacji Meteorologicznej warszawskiego Muzeum Przemysłu i Rolnictwa.

Działalność wydawnicza TNW była dość różnorodna, choć w pierwszym okresie funkcjonowania Towarzystwa zdecydowanie dominowały wydawnictwa ciągłe. Były to: Sprawozdania ze stanu i działalności TNW, od 1914 r. "Rocznik TNW", Sprawozdania z posiedzeń TNW – poświęcone pracom poszczególnych wydziałów, w których publikowane były referaty i komunikaty naukowe. Liczbę komunikatów w pierwszych sześciu latach działalności Towarzystwa przedstawia tabela I, sporządzona przez Bogdana Nawroczyńskiego na podstawie Sprawozdań ze stanu i działalności TNW.

Tabela 1. Liczba komunikatów w pierwszych sześciu latach działalności TNW⁸ .

Obok Sprawozdań z posiedzeń TNW jako dodatek do nich wydawana była seria: Prace TNW. Pierwszą opublikowaną w serii pozycją była praca Zygmunta Weyberga Syntezy pirogenetycznych glinokrzemianów zasadowych, 1909. W kolejnych latach wydano m.in. na Wydziale I – Kazimierza Wóycickiego Historia literatury i poetyka, 1914; na Wydziale II – Witolda Schreibera Badania nad antropologią dzieci, 1910, i Kazimierza Konarskiego Polska przed odsieczą wiedeńską, 1914, oraz szereg wydawnictw źródłowych, w tym Materiały do dziejów Komisji Rządzącej Księstwa Warszawskiego (1807 r.), 1910; Księgi referendarskie, t. I (1582–1602), 1910. Na Wydziale III opublikowano m.in.: Władysława Janowskiego Współczesne metody badania serca, 1910, i Jana Lewińskiego Utwory dyluwialne i ukształtowanie powierzchni przedlodowcowej dorzecza Przemszy, 1914. Ukazywała się także seria: Wydawnictwa TNW, na którą składały się przede wszystkim publikacje źródeł i materiałów, choć nie wyłącznie, gdyż w Wydawnictwach TNW ukazała się m.in. praca Aleksandra Brücknera o Janie Potockim. Podstawowe znaczenie miały jednak fundamentalne edycje źródłowe. Źródła dziejowe i Teki Pawińskiego (przekazane Komisji Historycznej TNW przez Aleksandra Jabłonowskiego w lutym 1909 r. wraz z sumą ponad 5000 rb.) oraz Diariusze sejmowe, a także Zygmunta Wóycickiego Obrazy roślinności Królestwa Polskiego.

W ciągu siedmiu lat opublikowano 41 tomów prac i wydawnictw, co łącznie ze Sprawozdaniami wynosiło około 500 arkuszy druku⁹ .

W porównaniu z okresem międzywojennym nie były to liczby imponujące, jak zauważył B. Nawroczyński. Właściwsze byłoby jednak porównawcze zestawienie z liczbą publikacji naukowych pozostałych zaborów. Liczbą wydawnictw nowo powstałe TNW ustępowało tylko Akademii Umiejętności w Krakowie i Kasie im. Mianowskiego w Warszawie.

Własne wydawnictwa zapewniały Towarzystwu możliwość uzyskiwania książek w drodze wymiany. Już w 1909 r. Biblioteka Centralna TNW liczyła blisko 2000 tomów, przy czym w tym pierwszym okresie Towarzystwo nie posiadało środków na nabywanie książek i prenumeratę czasopism. W tymże roku Biblioteka Towarzystwa otrzymała komplety wydawnictw Akademii Umiejętności w Krakowie, Biblioteki Ossolińskich we Lwowie, Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu. Pierwszymi prywatnymi ofiarodawcami byli m.in. Erazm Majewski (dzieła przyrodnicze), spadkobiercy Mathiasa Bersohna (kilkaset tomów dzieł historycznych). W 1911 r. Towarzystwo otrzymało dwa większe dary: księgozbiór Aleksandra Fijałkowskiego, zwany inaczej księgozbiorem Fijałkowskich, i zbiory Konrada Machczyńskiego. W kolejnych latach ofiarodawcami księgozbiorów byli m.in.: egzekutorzy testamentu H. Wohla (4179 tomów), spadkobiercy Antoniego Białeckiego, Edwarda Grabowskiego, L. Szwedego, F. Kamińskiego, K. Jerzmanowskiego. W 1913 r. Towarzystwo nabyło księgozbiór botaniczny F. Błońskiego.

W 1914 r. Biblioteka Centralna Towarzystwa liczyła już 6862 dzieła. Mimo trudnej sytuacji w latach wojny liczba dzieł wzrosła do 9900 tytułów w końcu 1918 r. Obok Biblioteki Centralnej funkcjonowały biblioteki pracowni specjalistycznych Towarzystwa, z których najokazalsze księgozbiory posiadały pracownie: Meteorologiczna, Antropologiczna i Gabinet Nauk Historycznych. W końcu 1918 r. zbiory Pracowni Meteorologicznej wynosiły 6650 dzieł, Antropologicznej – 2234 dzieła, ale łącznie z czasopismami. Kierownictwo Biblioteki Centralnej TNW od 1913 roku znajdowało się w rękach Marcelego Handelsmana, kierownika Gabinetu Nauk Historycznych¹⁰ .

Już w drugim dziesięcioleciu XX w. Towarzystwo stało się w powszechnej opinii naczelną organizacją naukową w Królestwie Polskim. Nawiązało stosunki z ośrodkami uniwersyteckimi w Krakowie i Lwowie.
W 1909 r. Ignacy Chrzanowski, członek założyciel TNW, uczestniczył w jubileuszu 40-lecia działalności profesorskiej prezesa Akademii Umiejętności, Stanisława Tarnowskiego, składając mu od Towarzystwa specjalny adres. W 1910 r. Towarzystwo delegowało swoich członków m. in. na kongres naukowy antropologów w Buenos Aires (K. Stołyhwo).
W 1911–1912 r. delegaci TNW uczestniczyli w zjazdach przyrodników i lekarzy w Krakowie, socjologów w Rzymie, zjeździe archeologiczno-antropologicznym w Genewie oraz obchodach 250-lecia Uniwersytetu Lwowskiego i 100-lecia towarzystwa naukowego w Filadelfii. Bogate kontakty zarówno z innymi ośrodkami polskimi, jak zagranicznymi rozwijały się pomyślnie do momentu wybuchu I wojny światowej. Wyrazem rosnącego prestiżu Towarzystwa było zaproszenie przedstawicieli TNW przez petersburską Akademię Nauk na naradę w sprawie organizacji międzynarodowego zjazdu historyków planowanego na 1918 r. Uznanie dla działalności Towarzystwa w środowisku uczonych rosyjskich nie zmieniało faktu, że TNW nie otrzymało nigdy żadnych subsydiów ze strony władz carskich zaboru rosyjskiego.

Istotnym elementem kontaktów z innymi ośrodkami zarówno krajowymi, jak zagranicznymi była wzrastająca wciąż wymiana wydawnictw. Pierwszą instytucją, z którą rozpoczęto wymianę wydawnictw, było również niedawno powstałe Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie. W połowie 1909 r. TNW prowadziło wymianę wydawnictw już z 38 instytucjami, w tym Akademiami Nauk w Bukareszcie, Sztokholmie, Bostonie, Turynie, Pradze, Berlinie, Belgradzie i Rzymie. Spośród zagranicznych towarzystw naukowych kontakty nawiązano m.in. z Królewskim Towarzystwem Nauk w Göttingen i Towarzystwem Filozoficznym w Cambridge. W 1910 r. rozpoczęto wymianę wydawnictw z Cesarską Akademią Nauk w Petersburgu. W połowie 1914 r. liczba ośrodków, z którymi prowadzono wymianę wydawnictw, wzrosła do 157 – były to właściwie wszystkie liczące się akademie i instytucje naukowe w Europie. Wydawnictwa TNW docierały do Royal Society i biblioteki British Museum w Londynie, nawet do Sao Paulo i Smithsonian Institution w Waszyngtonie.

W końcu 1913 r., a więc na siedem miesięcy przed wybuchem wojny, Towarzystwo Naukowe Warszawskie liczyło 111 członków, w tym 18 członków Wydziału I, 38 członków Wydziału II i 55 członków Wydziału III. Drugim prezesem Towarzystwa po zmarłym w sierpniu 1913 r. Aleksandrze Jabłonowskim został jeden z ostatnich żyjących profesorów Szkoły Głównej, prawnik Teodor Dydyński. Samuela Dicksteina na stanowisku wiceprezesa zastąpił w 1910 r. Zdzisław Dmochowski, jego zaś w 1912 r. Władysław Janowski. W końcu 1913 r. stanowisko wiceprezesa objął Leon Kryński.

Przed I wojną światową nastąpiła w Towarzystwie zmiana pokolenia. Zmarli członkowie założyciele, dawni profesorowie Szkoły Głównej – Henryk Hoyer, Karol Jurkiewicz, Henryk Struve, Julian Kosiński. Zastąpili ich młodsi uczeni, nie związani już ze Szkołą Główną. Wielu z nich odegrało ważną rolę w późniejszych dziejach Towarzystwa. W 1908 r. członkiem TNW został Wacław Sierpiński, późniejszy wiceprezes i Prezes Towarzystwa w latach 1931–1952. W tym samym roku członkiem TNW został Stanisław Szober, późniejszy sekretarz generalny w latach 1926–1928, a także Franciszek Pułaski, wieloletni sekretarz generalny w latach 1909–1916, 1918–1919, 1925. W 1911 r. członkiem Towarzystwa został Edward Loth, późniejszy sekretarz generalny w latach 1928–1935. Interesujące, że kierownikami gabinetów i pracowni specjalistycznych TNW byli od początku istnienia Towarzystwa uczeni młodszej generacji. Większość pracowni przetrwała też I wojnę światową bez większych zmian personalnych.

Jak już wspomniano, pracownie badawcze TNW mogły rozwinąć się dopiero w późniejszym okresie, gdy Towarzystwo zaczęło dysponować większymi funduszami, a przede wszystkim kiedy na potrzeby przyszłych zakładów Józef Potocki ofiarował dom przy ul. Śniadeckich.

Powstanie i rozwój pracowni należy wiązać głównie z działalnością Wydziału III. Osobą, która od momentu założenia Towarzystwa zdecydowanie opowiadała się za nadaniem TNW charakteru badawczego, a więc za tworzeniem specjalistycznych pracowni, był członek założyciel Towarzystwa, dawny profesor Szkoły Głównej, prawnik Teodor Dunin. Uważał on, że podstawą działalności TNW powinny być instytuty badawcze: "Jeżeli TN ma zająć ważne stanowisko w rozwoju naszej nauki, to musi sobie postawić jako główny cel tworzenie takich warsztatów, ognisk, w których odbywać się będzie produkcja nauki, słowem, musi stworzyć instytut naukowy”. Instytut wedle tej koncepcji, jak pisze Marceli

Handelsman, miał składać się z pracowni fizjologii, fizyki lub chemii fizykalnej, psychologii doświadczalnej i prawa teoretycznego¹¹ .

Dunin nie doczekał realizacji swych planów, zmarł w marcu 1909 r., dopiero zaś w 1910 r. utworzona została z członków Zarządu Komisja w Sprawie Tworzenia Pracowni Badawczych. Komisja ta bezskutecznie starała się podjąć wspólną akcję z komitetem projektowanego w Petersburgu Instytutu im. Marcelego Nenckiego, proponując utworzenie w Warszawie instytutu, medycyny doświadczalnej. Ponieważ inicjatywa ta upadła, postanowiono założyć pracownie we własnym zakresie. Dla projektowanych pracowni: zoologicznej, anatomopatologicznej, neurologicznej, bakteriologicznej, gleboznawczej, antropologicznej i surowiczej opracowano zasady regulaminu ich działalności, a także wybrano dyrektora pracowni w osobie wiceprezesa Zdzisława Dmochowskiego.

Z idei utworzenia przy TNW Instytutu im. Nenckiego jednak nie zrezygnowano. Poprzednia Komisja w 1911 r. przekształcona została w Komisję Urządzającą Instytut Biologiczny, w 1912 r. w Komisję Urządzającą Pracownie Naukowe TNW. Następnie utworzono Radę Pracowni Naukowych TNW i Instytutu Biologicznego im. Marcelego Nenckiego. W 1911 r. zatwierdzony zesłał drugi, rozszerzony w paragrafach dotyczących pracowni, statut TNW. Uzyskano także zgodę Petersburga na utworzenie instytutu chemiczno-bakteriologicznego.

Wszystkie funkcjonujące w Warszawie naukowe pracownie przyrodnicze od momentu utworzenia Towarzystwa były praktycznie nieformalnie powiązane z Wydziałem III, dopiero jednak zatwierdzenie drugiej ustawy TNW dało możliwości ich oficjalnego przejęcia.

Założona przez Kazimierza Stołyhwę w 1905 r. przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa Pracownia Antropologiczna została przekazana TNW w maju 1911 r. wraz z całym wyposażeniem i biblioteką. W pierwszych latach jej działania w ramach TNW obok inwentaryzacji zbiorów prowadzono badania paleantropologiczne w grocie w Łazach, obserwacje antropometryczne nad młodzieżą szkolną i ludnością Wilkowa w pow. sochaczewskim.

W październiku 1911 r. przekazana została TNW założona przez Edwarda Flatau przy Towarzystwie Psychologicznym Pracownia Neurologiczna, wraz z całym inwentarzem i zasiłkiem w wysokości 2000 rb. Pracownia prowadziła badania w zakresie anatomii ogólnej i porównawczej ustroju nerwowego, fizjologii, anatomii patologicznej, patologii doświadczalnej oraz terapii doświadczalnej układu nerwowego. W momencie przejęcia Pracowni przez TNW prowadzono badania nad gruczołami wewnątrzwydzielniczymi i zakażeniami bakteryjnymi opon mózgowo-rdzeniowych.

Założona w 1904 r. przez Stanisława Józefa Thugutta Pracownia Mineralogiczna była trzecią przekazaną w 1912 r. pracownią przyrodniczą przeniesioną do gmachu TNW. Pracownia prowadziła badania chemiczno-mineralogiczne, głównie analizy składu i budowy wewnętrznej minerałów, ich przemiany i pochodzenia.

Założona przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w 1902 r. Pracownia Gleboznawcza była od 1909 r. własnością Centralnego Towarzystwa Rolniczego. Od 1911 r. jej dorobek naukowy rozpatrywany był przez Wydział III i Radę Pracowni Naukowych TNW. Kierownikiem Pracowni był Sławomir Miklaszewski, członek Towarzystwa od 1908 r. W związku z badaniami prowadzonymi przez Pracownię TNW założyło w 1913 r. Biuro Atlasu Gleboznawczego Królestwa Polskiego. Biuro zajmowało się sporządzaniem map gleboznawczych, praktycznie kontynuowało prace prowadzone przez Miklaszewskiego już od początku istnienia Pracowni (pierwsze wydania Mapy gleboznawczej Królestwa Polskiego rozpoczęto w 1907 r.). W 1913 r. przekazana została Towarzystwu Pracownia Serologiczna. Założona jeszcze w 1894 r. przez Odo Bujwida zajmowała się zgodnie z pierwotną koncepcją jej twórcy wyrobem surowic i szczepionek leczniczych, a także badaniami serologicznymi i bakteriologicznymi. TNW planowało rozbudowę Pracowni zakupując dla niej plac w Sielcach pod budowę stajni i budynków z funduszu wychowanków Szkoły Głównej. Realizację tych zamierzeń przekreślił wybuch wojny. Kierownikiem Pracowni Serologicznej był Teofil Gryglewicz.

W 1913 r. założone zostały dwie nowe pracownie, powstałe z funduszu Józefa Pawińskiego: Fizjologiczna i Zoologiczna. Pierwsza, kierowana przez Jana Sosnowskiego, a następnie przez Kazimierza Białaszewicza, rozpoczęła aktywną działalność dopiero po 1914 r. W 1916 r. rozszerzono nawet jej lokal kosztem dwóch innych pracowni. Pracownia Zoologiczna, kierowana przez Jana Tura, nastawiona była na badania z zakresu cytologii, histologii i embriologii. Pracownia zajmowała się także systematyką fauny, przede wszystkim na obszarze Królestwa Polskiego. W tym samym czasie założono Pracownię Meteorologiczną kierowaną przez Władysława Gorczyńskiego. Pracownia zajmowała się przede wszystkim pomiarami natężenia promieniowania słonecznego. Współpracowała z Komisją Astronomiczną, Geograficzną i Meteorologiczną Wydziału III, a także z Centralną Stacją Meteorologiczną przy warszawskim Muzeum Przemysłu i Rolnictwa.

Dzięki funduszowi im. Mirosława Kernbauma założona została Pracownia Radiologiczna. Organizacja jej trwała od sierpnia 1913 r. do marca 1914 r. Projekt organizacji Pracowni opracowała Maria Skłodowska-Curie i jej też powierzono kierownictwo zakładu. Pierwsze prace asystentów Pracowni, Jana Danysza i Ludwika Wertensteina, opublikowane zostały już wiosną 1914 r. Oni też byli faktycznymi kierownikami Pracowni podczas nieobecności Skłodowskiej.

W 1914 r. powstały dwie kolejne pracownie: kierowana przez Tadeusza Koźniewskiego Pracownia Chemii Fizjologicznej i Patologicznej oraz prowadzona przez Leona Kryńskiego Pracownia Medycyny Doświadczalnej (Oddział Chirurgiczny). Obie pracownie nie wyszły jednak nigdy ze stadium organizacji i jeszcze podczas trwania wojny zostały zlikwidowane.

Jak pisze Marceli Handelsman, w obrębie pracowni i gabinetów Towarzystwa wykształciła się ostatecznie dwustopniowość organizacji: zakłady biologiczne, pod wspólną nazwą Instytutu Biologicznego im. M. Nenckiego, stanowiły zwartą całość w obrębie luźniejszej federacji wszystkich zakładów Towarzystwa. Należy tu jednak dodać, że formalna inauguracja działalności Instytutu im. Nenckiego nastąpiła dopiero 30 maja 1920 r. Przed końcem wojny do owej federacji pracowni przyrodniczych TNW dołączyły: Pracownia Biologii Ogólnej, kierowana przez Romualda Minkiewicza, w której asystentem był Jan Dembowski, oraz Gabinet Botaniczny prowadzony przez Zygmunta Wóycickiego.

W 1912 r. Towarzystwo przejęło także Obserwatorium Astronomiczne im. Jana Jędrzejewicza. Obserwatorium, założone przez Jędrzejewicza w Płońsku w roku 1872, po śmierci założyciela przeniesiono do Warszawy (1887 r.). Pomieszczenie znalazło w gmachu Szkoły Technicznej Wawelberga i Rotwanda przy ul. Mokotowskiej 6. Obserwatorium podlegało Komisji Astronomicznej, Geograficznej i Meteorologicznej. Nie mogło być jednak wykorzystywane, gdyż nowo powstałe kamienice na Mokotowskiej ograniczały pole obserwacji nieba.

Znacznie skromniej niż pracownie przyrodnicze Wydziału III prezentowały się zakłady naukowe Wydziałów I i II. Pracownia Antropologiczna, która formalnie podlegała Wydziałowi II, od momentu przejęcia jej przez TNW zdecydowanie ciążyła ku pozostałym pracowniom przyrodniczym, co w końcu zostało usankcjonowane przez Radę Pracowni TNW zaliczeniem jej w poczet naukowych pracowni przyrodniczych w 1912 r. Otwarcie Gabinetu Nauk Historycznych nastąpiło równolegle z uruchomieniem Pracowni Radiologicznej, choć pierwsze decyzje podjęto już w maju i październiku 1913 r. Kierowany przez Marcelego Handelsmana Gabinet utworzony został z poprzedniej Pracowni Historyczno-Geograficznej Aleksandra Jabłonowskiego i wyodrębnionego z niej w 1913 r. Gabinetu Paleograficzno-Historycznego. Po śmierci pierwszego Prezesa Towarzystwa oba zakłady połączono. Głównym zadaniem Gabinetu Nauk Historycznych było gromadzenie historycznych pomocy naukowych, umożliwiających kontynuację prowadzonych przez Komisję Historyczną wydawnictw źródłowych. Gromadzono i kompletowano dzieła polskie i obce, bibliografie historyczne, prace z różnych dziedzin nauk pomocniczych historii.

Planowano zorganizowanie pracowni fotograficznej, prowadzenie inwentarzy rękopisów etc. Wymiernym skutkiem tych działań, obok publikacji, był systematyczny rozwój biblioteki Gabinetu Nauk Historynych. W 1914 r. liczyła ona 776 tytułów w 1601 tomach oraz 15 tytułów czasopism, a tuż przed końcem wojny w 1917 r. liczba tytułów wzrosła do 1455 w 2600 tomach i 14 czasopism. Wśród bibliotek pracowni naukowych księgozbiór Gabinetu Nauk Historycznych ustępował wielkością tylko bibliotekom Pracowni Meteorologicznej i Antropologicznej¹² .

W latach I wojny światowej powstały kolejne cztery gabinety. Obok wspomnianego Gabinetu Botanicznego Z. Wóycickiego w 1915 r. zorganizowano Gabinet Nauk Ekonomicznych kierowany przez Edwarda Stysburgera. W tymże roku Gabriel Korbut ofiarował Towarzystwu swój księgozbiór z zakresu językoznawstwa i historii literatury, który stał się w 1917 r. zalążkiem Gabinetu Filologicznego. W roku zakończenia I wojny światowej założony został Gabinet Matematyczny, którego podstawą stała się podarowana Towarzystwu biblioteka Samuela Dicksteina licząca ponad 10 000 tomów.

Obok wspomnianych gabinetów w 1917 r. funkcjonowała krótkotrwale przy Wydziale I Pracownia Fonetyczna, prowadzona przez Tytusa Benniego, zajmująca się badaniami dźwięków wykształconej mowy polskiej. Prace Benniego i jego zakładu stały się później podstawą badań powojennego Instytutu Fonetycznego Uniwersytetu Warszawskiego.

W chwili zakończenia I wojny światowej Towarzystwo Naukowe Warszawskie było już w pełni ukształtowaną instytucją naukową. Składało się z 137 członków rzeczywistych, w tej liczbie – 24 członków Wydziału I, 48 członków Wydziału II i 65 członków Wydziału III. W 1918 r. zmarł trzeci Prezes Towarzystwa, Bronisław Chlebowski, na jego miejsce wybrano historyka Jana Karola Kochanowskiego.

Jaki był charakter Towarzystwa w momencie zakończenia wojny? TNW było największą instytucją naukową byłego obszaru zaboru rosyjskiego. Wśród innych instytucji tego rodzaju na ziemiach polskich ustępowało jedynie Akademii Umiejętności. Nie można porównywać działalności Towarzystwa z poczynaniami Kasy im. Mianowskiego, najpotężniejszej instytucji finansującej prace naukowe, lecz nie prowadzącej badań i nie organizującej poszukiwań naukowych. Trzeba zresztą dodać, że imponujący rozwój TNW był w znacznym stopniu zasługą Kasy, dzięki której w latach wojny przetrwało wiele pracowni i możliwe było kontynuowanie publikacji. Wypada przychylić się do opinii Marcelego Handelsmana, że Towarzystwo Naukowe Warszawskie już w 1914 r. miało swoje wyraźne oblicze: było instytucją akademicką, zorientowaną na organizację instytutów badawczych. Taki charakter Towarzystwa był rozwiązaniem kompromisowym, gdyż, jak pamiętamy, w momencie zakładania TNW dyskutowane były dwie koncepcje: nadania Towarzystwu charakteru czysto akademickiego lub rozbudowy instytucji jako organizacji naukowo-badawczej, warsztatu pracy uczonych – jak formułował to Teodor Dunin. Należy podkreślić, że rozwój gabinetów i pracowni TNW w pierwszym okresie był możliwy dzięki temu, że Warszawa, choć nie posiadała centralnej instytucji naukowej w okresie popowstaniowym, posiadała niewielką liczbę towarzystw specjalnych oraz pracowni, funkcjonujących przede wszystkim przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, a także powstałych dzięki ofiarności prywatnej. TNW przejęło te pracownie i wsparło je finansowo i organizacyjnie. Niepodważalną zasługą Towarzystwa stało się także zorganizowanie wielu nowych placówek badawczych.

Niewątpliwy sukces, jakim był imponujący rozwój Towarzystwa Naukowego Warszawskiego w latach 1907–1918, był możliwy nie tylko dzięki wytrwałej pracy uczonych, ale – w równym stopniu – dzięki niebywałej ofiarności publicznej na cele naukowe społeczeństwa zaboru rosyjskiego oraz aktywności i poparciu materialnemu samych uczonych.