Dyskusja wokół reformy i koniecznych zmian w strukturze i funkcjonowaniu Polskiej Akademii Nauk trwa od wielu lat. W związku z tym, że w różnych gremiach wypowiadano się już na ten temat, szczegółowo ograniczamy się tylko do wskazania punktów kluczowych, które mogą decydować nie tylko o przyszłości Polskiej Akademii Nauk (PAN), ale także bez wątpienia o przyszłości nauki polskiej.

TNW ma za sobą ponad 200 lat tradycji walki o naukę wolną, autonomiczną i stojącą na straży służby społeczeństwu. Przypomnieć też warto, że utworzona w 1952 roku PAN, w znaczącym stopniu składała się z kadr Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i Polskiej Akademii Umiejętności. PAN przejęła także po tych dwóch instytucjach majątek, pracownie badawcze i zbiory biblioteczne. Obecnie TNW jest niezależną instytucją akademicką, która zarówno dzięki długoletniej służbie dla kraju i środowiska naukowego oraz tego że jej członkami w drodze rygorystycznego wyboru jest ponad 400 wybitnych uczonych wszystkich specjalności, ma szczególny mandat w wypowiadaniu się o sprawach nie tylko istotnych dla środowiska akademickiego, ale i kluczowej strategicznej roli szeroko rozumianej nauki dla rozwoju Polski.

Apelujemy nie tylko o konstruktywną debatę o dalszych losach Polskiej Akademii Nauk, ale szerzej o strategii rozwoju kraju wykorzystującej naukę jako jeden z jej wiodących elementów.

Ze zrozumiałych powodów główny temat obecnej debaty publicznej to obronność kraju i szerzej Europy. Za tym idą bezprecedensowe wydatki na armię. Pamiętać jednak należy, że nasza przyszłość zależy przede wszystkim od naszych zasobów intelektualnych, ich rozwoju, wzmacniania i wykorzystania. Szczególne w tym obszarze miejsce zajmuje Polska Akademia Nauk. Jest ona bowiem nie tylko korporacją wybitnych uczonych, ale przed wszystkim kilkutysięczną intelektualną „armią” badaczy pracujących w instytutach badawczych pod egidą PAN oraz równie wielki intelektualny kapitał doradczy Komitetów Naukowych PAN. Warto zwrócić uwagę, że zarówno w korporacji PAN, jak i Komitetach zdecydowaną większość stanowią pracownicy uczelni, największego środowiska naukowego w kraju.

Wszelkie propozycje ewentualnych rozwiązań systemowych bezwzględnie wymagają odrzucenia partykularnych interesów grupowych, ale także odrzucenia przez władzę wykonawczą pokusy centralizacji decyzyjnej wobec tego środowiska.

Koncepcja ministerialna w obecnej formie w sposób znaczący ogranicza samodzielność i decyzyjność PAN i przesuwa wiele z uprawnień w obręb kompetencji ministra nauki. Likwiduje się w ten sposób wieloletnią tradycję autonomii decyzji podejmowanych przez niewątpliwe centrum nauki polskiej jakim jest Polska Akademia Nauk.

Nie służy temu pomysł przejęcia znacznej części uprawnień prezesa przez kanclerza, który będzie od niego niezależny, a jego zwierzchnikiem będzie de facto minister nauki. Zwracamy uwagę na wyjątkowo silny podwójny demokratyczny mandat wyborczy prezesa PAN (jako akademika i osoby kierującej całą organizacją). Proponowana zmiana przypomina niestety polityczne rozwiązania z lat pięćdziesiątych, od których na szczęście odstąpiono po 1989 roku.

Równie kuriozalnym, a wręcz sprzecznym z zasadą odpowiedzialnego zarządzania instytucją publiczną, jest powiększenie liczby członków Prezydium, przy czym połowa tego Prezydium ma pochodzić spoza członków Akademii.

Konsekwentnie dążąc do ograniczenia niezależności tej korporacji uczonych sugeruje się powoływanie prezesa PAN nie – jak dotychczas – przez prezesa Rady Ministrów, ale przez ministra nauki, co czyni z PAN nie centralną instytucję, ale jedną z agend ministerialnych. Dochodzi do tego wprowadzenie obowiązku corocznej oceny instytutów PAN oraz co dwa lata Komitetów Naukowych. Jest w tym dążenie do zwiększenia kontroli władz nad środowiskiem uczonych, ale dążenie całkowicie chybione. W sytuacji realizowania wieloletnich projektów naukowych coroczne audyty tracą sens, a Komitety Naukowe są z kolei polem działania społecznego, nie dysponują środkami finansowymi, wystarczy zatem całkowicie, gdy zdają sprawozdanie ze swej działalności po upływie kilkuletniej kadencji. Niezbędne jest natomiast umiędzynarodowienie audytu instytutów PAN i wręcz powierzenie zewnętrznej wobec PAN instytucji organizacji całego procesu. Nie bójmy się skorzystać przy tym z dobrych wzorców europejskich.

Przejawem braku zaufania do środowiska uczonych jest także propozycja wprowadzenia do różnych ciał i gremiów PAN osób niebędących jej członkami, czego konsekwencją będzie podejmowanie strategicznych decyzji nie przez demokratycznie wybranych członków korporacji, ale przez osoby z zewnątrz.

Kierując się nie tylko troską o środowisko naukowe w kraju, którego bardzo istotną częścią jest Polska Akademia Nauk, apelujemy o powrót do konstruktywnej debaty, której nadrzędnym celem będzie wypracowanie efektywnej ścieżki rozwoju i wręcz przywrócenia nauce w Polsce roli intelektualnej „strategicznej infrastruktury” podlegającej szczególnej ochronie państwa. Deklarujemy gotowość do wzięcia udziału na każdym etapie tej dyskusji.

Prezydium Zarządu TNW