Marek Prejs

Narodziny polskiej obrzędowości katolickiej – teatralizacja i oralizacja kultu religijnego w dobie potrydenckiej            

Poczynione obserwacje są próbą rozpoznania specyfiki szczególnego upostaciowania medialno-komunikacyjnego, jakie przyjęła kultura polskiego katolicyzmu po soborze trydenckim, upostaciowania twórczo kontynuowanego i dopełnianego w wiekach XVIII i XIX. Teoria „widowisk kulturowych” (V.  Turner, M.  Singer, J.J.  MacAloon i in.) pozwala na nowo, bardziej dogłębnie, zbadać zjawisko teatralizacji, jakiej ulegały zespołowe zachowania obrzędowe właściwe tej formacji kulturowej. Mają one postać „kulturowego zorganizowania”, charakteryzującego się „uporządkowanym programem działań” (scenariuszem), a poprzez zespolenie wykonawców i publiczności stanowią „konstytutywny element doświadczenia społecznego” – w tym wypadku doświadczenia wspólnoty wiary, zarówno w ogólnochrześcijańskim jak i konfesyjnym zakresie. z kolei dorobek Szkoły z Toronto (W.J. Ong, E.A. Havelock, J. Goody, D. Olson) pozwala na bliższe przyjrzenie się powiązanemu ściśle z tą teatralizacją procederowi oralizacji, jakiej poddane zostały sztuki przedstawieniowe (głównie malarstwo i rzeźba) oraz piśmiennictwo będące na usługach katolicyzmu potrydenckiego. Procedura ta polegała na sugerowaniu środkami malarskimi czy literackimi permanentnej komunikacji ustnej (wzajemnego „przepowiadania sobie”), będącej gwarancją utrzymania pełni wiedzy dotyczącej chrześcijańskiego uniwersum wyobrażeń.

Takie a nie inne upostaciowanie medialno-komunikacyjne polskiego katolicyzmu potrydenckiego jest wynikiem działania kilku co najmniej czynników, przy czym dwa z nich zdają się być szczególnie ważne. Pierwszy z nich to realizowanie także w zakresie praktyk kulturowych rozwiązań proponowanych przez teoretyków potrydenckiej przemiany kulturowej. Szczególna rola przypada tu Robertowi Bellarminowi i jego Disputationes de controversis christianae fidei(od 1586) oraz Cezaremu Baroniuszowi (Annales ecclesiastici… od 1588). w swej polemice z teologami protestanckimi na temat istoty i kształtu pierwotnego Kościoła apostolskiego wielokrotnie dawali oni wyraz przekonaniu, że Kościół ten był co prawda skromny (co wynikało z ubóstwa samych jego wyznawców), nie przesłaniało to jednak dążności jego wyznawców do ceremonialnej ozdobności samego kultu oraz dbałości o jego obrzędową oprawę. Drugi z tych czynników to fakt zaistnienia na terenach dawnej Polski swoistej symbiozy dwóch odmiennych praktyk przedstawieniowej realizacji sfery sacrum w rzeczywistości życia społecznego. Pierwszy kierunek związany był z zachodnioeuropejskim mimetyzmem, umocnionym jeszcze przez wytyczne potrydenckiej przemiany kulturowej. Ostateczne odrzucenie protestanckiej wizji ubóstwa pierwotnego Kościoła apostolskiego, jak i „uczłowieczające” konsekwencje (szczególnie dla sztuki sakralnej) dogmatu o Bożym Wcieleniu – to wszystko otwierało potrzebę komunikacji wielokanałowej, możliwie w pełni wielozmysłowej, tworzącej ramy dla wspólnotowej communitas ludzi wierzących. z kolei tradycje wschodnie, równie silne na naszym terenie, w miejsce mimetyzmu wprowadzały zasadę reprezentacji, realizującą się w stosowności bogatej „oprawy”, abstrakcyjnej gry symboli, spirytualnego lekceważenia „tu i teraz” na rzecz ceremonialnej powtarzalności. Nakładanie się na siebie tych dwóch, w istocie konkurencyjnych, koncepcji doprowadziło w naszej kulturze, wraz z początkiem epoki baroku, do wytworzenia wielopiętrowego i wielokanałowego komunikacyjnie modelu realizowania poprzez działanie zbiorowych przeżyć religijnych. Założenia kalwaryjskie i związane z nimi misteria pasyjne, wielodniowe translacje i przyozdabianie „sukienkami” świętych obrazów, teatralne inscenizacje ku czci patronów i męczenników powiązane z ich relikwiami, pompa funebris, skarbony duchowne i „gadające obrazy” trwale organizowały ramy teatralnego i oralnego obcowania z sacrum w naszej kulturze religijnej aż do progu XX wieku.