Dorota Krystyna Rembiszewska, Janusz Siatkowski

Wewnątrzsłowiańskie kontakty językowe na obszarze pogranicza polsko-wschodniosłowiańskiego

Wewnątrzsłowiańskie kontakty językowe stanowią istotne zagadnienie w badaniu powiązań poszczególnych języków na terenie Słowiańszczyzny. Obszarem, na którym szczególnie wyraziście można dostrzec skomplikowane procesy wpływów różnych systemów językowych jest pogranicze polsko-wschodniosłowiańskie. Na przykładzie kilku wyrazów omówimy problematykę nawiązań i pożyczek w gwarach na wschodzie Polski.

Najpewniejszym kryterium przyjmowania zapożyczenia są obce cechy formalne: fonetyczne i morfologiczne, jak na przykład postaci berda, bierda, berdo, bierdo ‘grzebień tkacki, płocha’ we wschodniej Polsce i w polszczyźnie kresowej wobec bardo ‘ts.’ w Małopolsce, cepilno ‘dzierżak’ z uproszczoną grupą dl > l we wschodniej Polsce, ciłuszka, cyłuszka ‘kromka chleba odkrojona z początku lub z końca bochenka’ ze ścisłego pogranicza polsko-ukraińskiego i z dialektów przesiedleńczych, która ulegała też niewielkiej polonizacji fonetycznej na ciełuszka i pełniejszej (z polskim przegłosem) na całuszka, ze względu na obce h: hołoble ‘dyszle pociągowe w dwudyszlowym zaprzęgu jednokonnym’ i duha ‘drewniany kabłąk w kształcie odwróconej litery U unoszący się nad chomątem’, hreczka ‘gryka’ i liczne derywaty, w tym też znacznie przekształcone racuchy, ze względu na pełnogłos: korowaj ‘pieczywo obrzędowe’, koromysło ‘nosidła do noszenia wiader z wodą’.

Na pograniczu wschodnim występują liczne zapożyczenia nazw ‘mrówki’ stanowiące różne przekształcenia rdzenia opartego na pełnogłosie *mv-j- pod wpływem wyrazu murava ‘murawa, trawa’, jak muracha, muraszka ‘mrówka’, murasznik ‘mrowisko’ i jako rzadsze związane z tym rdzeniem formacje z rozszerzoną podstawą murav- (murawel, murawla, murawia, murawka ‘mrówka’, murawelnik, murawnik ‘mrowisko’), ale jest tu też kilka podobnych form, dla których trzeba przyjąć kontaminację z polską mrówką lub rodzime pojawienie się wtórnej samogłoski w nagłosowej grupie mr-. Stosunkowo jasna jest sprawa w wypadku pożyczek orientalnych z języków, z którymi polszczyzna nie miała bezpośredniego kontaktu, które dostały się do nas za pośrednictwem języków ruskich, por. chabor ‘łapówka’, mohorycz ‘litkup’.

Omawiane wyrazy, znajdujące się w zasobie polszczyzny regionalnej na wschodzie kraju, pokazują, jak niekiedy trudno rozsądzić, czy mamy do czynienia z wpływem wschodniosłowiańskim, czy z zachowanym rodzimym reliktem, jedynie nawiązującym do wschodniej Słowiańszczyzny, jak np. człowieczek ’źrenica’, hojdać ‘kołysać’, ‘huśtać’, wyszki ‘zrobiony z drągów lub desek strych w stodole lub chlewie’.